• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

De geboorte van de jambe

10 maart 2014 door Marc van Oostendorp 3 Reacties

Door Marc van Oostendorp


Het sonnet was het weblog van de zestiende en de zeventiende eeuw. Ineens kwam er een geheel nieuw genre op, en jonge mannen en vrouwen konden er mee experimenteren, om die buitenlandse vorm in te passen in de eigen cultuur en aan te passen aan de eigen taal.

Ik schreef een paar maanden geleden over de manier waarop Roemer Visscher het aanpakte: hij maakte sonnetten met de oude ritmes die dichters in de lage landen eeuwenlang hadden gebruikt.

Dat maakte hem niet populair. De jeugd had behoefte aan iets anders, iets beters, iets nieuws: imitatie van de Grieken en de Romeinen! Zoals de klassieke dichters dichtten, zo wilden zij het eigenlijk ook.

Het probleem is: Grieks en Latijn zitten muzikaal heel anders in elkaar dan de moderne Europese talen. Heel belangrijk in allebei die klassieke talen was het verschil tussen ‘lange’ en ‘korte’ lettergrepen: de eerste met een lange klinker of gesloten door een medeklinker, de tweede met alleen een korte klinker. Zo’n lange lettergreep moet ongeveer twee keer zo lang hebben geklonken als een korte. Wij kunnen daar ons weinig bij voorstellen; er zijn redenen dat het ritme van Arabische poëzie er nog redelijk in de buurt komt:


De humanisten wisten net als wij nauwelijks hoe het geklonken had, laat staan dat het hen lukte om dat soort klankeffecten in het Italiaans, het Frans of het Nederlands na te bootsen.

Ze moesten dus iets anders. Op de een of andere manier – ik probeer de laatste tijd uit te vinden hoe – is daar het moderne ritme uit voortgekomen, de regelmatige afwisseling van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen.

De Nederlandse dichters kwamen er niet rechtstreeks op. Zij bouwden voort op het werk van hun Italiaanse en Franse voorgangers. Nu hebben die talen nog weer een ander soort ritme: je spreekt er iedere lettergreep ongeveer even lang in uit, en klemtoon speelt er een veel minder belangrijke rol in dan in de Germaanse talen. Ook hun poëzie is zo georganiseerd: een versregel bestaat uit een vast aantal lettergrepen.

Sommige tijdgenoten van Visscher, zoals Jan van der Noot, probeerden dat soort ritmes te imiteren. Hieronder staat een vertaling die Van der Noot maakte van een beroemd sonnet van Petrarca.

Una candida cerva sopra l’erba

Een hiende reyn sach ick wit van colure
In een groen bosch lustich in een valleye
(Wandelen gaen int soetste vanden Meye)
Gheleghen fraey by een riuire pure,
Neffens een bosch seer doncker van verdure:
Des morghens vroech deur der sonnen beleye
Sach ick soo soet en fierkens het ghereye
Heurs schoons ghesichts, dat ic van dier ure
Heur volghen moet latende alle saken.
Niemant en roer my, sach ic staen gheschreuen
Om heuren hals met fyne Diamanten
Int gout gheset. Ick wil gaey slaen en waken,
Nam ick voor my, want yemant straf van leuen
Mocht dese leet aen doen in vremde canten.

CXC

Una candida cerva sopra l’erba
verde m’apparve, con duo corna d’oro,
fra due riviere, all’ombra d’un alloro,
levando ’l sole, a la stagione acerba.

Era sua vista sì dolce superba,
ch’i’ lasciai per seguirla ogni lavoro;
come l’avaro, che ’n cercar tesoro,
con diletto l’affanno disacerba. 8

«Nessun mi tocchi — al bel collo d’intorno
scritto avea di diamanti e di topazî —
libera farmi al mio Cesare parve».

Et era ’l sol già vòlto al mezzo giorno;
gli occhi miei stanchi di mirar non sazî,
quand’io caddi ne l’acqua, et ella sparve.

Iedere regel in Petrarca’s gedicht heeft twaalf lettergrepen, althans wanneer je een paar regels in acht neemt: wanneer er twee klinkers naast elkaar staan (sole a), tellen ze als één.

In Van der Noots vertaling heeft iedere regel elf lettergrepen in plaats van twaalf. Wat verklaart dat verschil? Van der Noot nam als vorm eigenlijk niet de Italiaanse dichters als model, maar de Franse. Dat blijkt ook uit een ander kenmerk van zijn vertaling: ieder van de regels kun je verdelen in eerst vier lettergrepen en dan de rest. Zo hebben Franse dichters ook heel lang hun regels georganiseerd, en Italiaanse niet:

Een hinde rein / zag ik wit van kolure
In een groen bos / lustig in een valleie
Wandelen gaan / in ’t zoetste van den Meie
Gelegen fraai / bij een riviere pure,
enz.

(Even eerlijk zijn. Ik weet niet goed raad met de 10e regel: ‘Niemand en roer / mij’ zag ik staan geschreven is een vreemde onderverdeling.) Van der Noot vertaalde een Italiaans gedicht dus in een Franse vorm naar het Nederlands!

Tegelijkertijd beginnen in deze vertaling de beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen elkaar bijna regelmatig af te wisselen. Beklemtoonde lettergrepen maak ik vet; lettergrepen die ‘niet kloppen’ onderstreep ik:

Een hinde rein zag ik wit van kolure
In een groen bosch lustig in een valleie
Wandelen gaan in ’t zoetste van den Meie
Gelegen fraai bij een riviere pure,
enz.

Die jambische afwisseling was waarschijnlijk hier nog niet Van der Noots opzet: in zijn Franse modellen zit hij niet. Maar we zien hem hier als het ware geboren worden.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 16e eeuw, letterkunde, poëzie, sonnet

Lees Interacties

Reacties

  1. janien zegt

    10 maart 2014 om 09:12

    Gerelateerd. Hoe goed ritme en rijm wel niet zijn voor ons brein: http://www.scotsman.com/news/sci-tech/verse-broadens-the-mind-the-scientists-find-1-1389073 (via n tweet).

    Beantwoorden
  2. Ton Harmsen zegt

    11 maart 2014 om 10:49

    Beste Marc, voor dit soort onderzoek zou ik geen herspelde tekst gebruiken. In het eerste vers ligt de klemtoon niet op ik maar op zag. En het vers waar je een probleem in ziet is juist prachtig, maar de cesuur ziet niet na roer maar na mij. Verder alle waardering en bewondering!

    Beantwoorden
  3. Marc van Oostendorp zegt

    11 maart 2014 om 18:56

    Dank je wel! Op het punt van de spelling heb je natuurlijk volkomen gelijk. Met dank aan Olga van Marion heb ik hem verbeterd.

    Dat de cesuur hier 'verkeerd' staat doet natuurlijk niets af aan de schoonheid. Ik wilde er alleen op wijzen dat die cesuur hier inderdaad – als enige – afwijkt. Pléiade-dichters zouden dat geloof ik niet zo snel doen.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Anouk Smies • Ik ben geen natuurlijk persoon

Elk antwoord dat niet uit het hart komt
heet geleende kennis en vervalt
Ik draag alleen bij
aan de wereld die ik verlang

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

Als in de verte de zee zich verliefd toont,
heldere golven steeds nemen elkaar,
denk ik vol spijt aan het plein waar mijn lief woont:
zeeheldenbuurt waar geen viking meer vaart.

Bron: datering: 1948-1955; postuum gepubliceerd, in Tijdrovertje, 1992

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

25 mei & 21 juni 2025: Leidse Zang voor Kerk en Kroeg

21 mei 2025

➔ Lees meer
21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

21 juni 2025: J.H. Leopold-lezing

19 mei 2025

➔ Lees meer
20 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

20 juni 2025: Lezingenmiddag Indische Letteren

19 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1920 Sonja Witstein
sterfdag
1997 Herman de Coninck
➔ Neerlandicikalender

Media

Van Hogwarts naar Zweinstein

Van Hogwarts naar Zweinstein

20 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d