Door Marc van Oostendorp
Waarom zeggen mensen ‘het mocht niet baten‘? Waarom niet ‘het baatte niet‘? Dat is toch veel korter, en betekent bovendien hetzelfde? Dat vroeg iemand (in 140 lettertekens) op Twitter.
Nu is een gouden stelregel in het leven dat twee zinnen nóóit precies hetzelfde betekenen. Ieder woordje voegt wat toe, iedere verandering in de vorm zorgt ervoor dat de associatie net wat anders wordt gelegd. (Zelfs als je een zin herhaalt, betekent hij de tweede keer wat anders; het feit dat je hem herhaalt, voegt iets toe.) Dus wat is het verschil tussen de twee zinnen?
Mogen heeft verschillende betekenissen of betekenisnuances.
De Grote Bescheerder
De prominentste is die van ’toestemming hebben’: ‘Jij mag dat helemaal niet doen!’ Daarnaast kan het als hulpwerkwoord op allerlei andere manieren gebruikt worden. Er zit geloof ik geen toestemming verborgen in
zinnen als ‘Mocht Karel komen, geef hem dan dit briefje’, ‘Je mag blij zijn dat ik nog niet vertrokken ben’ of ‘Wie mag ik helpen?’
Toch klinkt die betekenis geloof ik wel mee in het mocht niet baten of het mocht niet zo zijn. Hoewel ook verstokte atheïsten die uitdrukkingen moeiteloos kunnen gebruiken, klinkt er volgens mij een hogere macht door van wie het kennelijk niet mocht; zoals ook in een gelukkig leven was hem niet gegund (of, wat ouderwetser, beschoren). Daarin klinkt stiekem een Grote Gunner (of Bescheerder) door, een onverwacht restje godsdienstigheid in een uithoekje van de taal.
Toneel
Voor mijn gevoel werkt het daarbij het best als het onderwerp een onpersoonlijk het is, zoals in de voorbeelden (het dat niet baten mag, of dat niet zo mag zijn). Althans, je kunt geloof ik ook nog wel zeggen:
- De medicijnen mochten niet baten.
Maar de volgende zinnen kun je niet zeggen, althans niet met de bedoelde betekenis:
- De politie mocht de daders niet vinden.
Naar mijn gevoel betekent dit niet hetzelfde als ‘het mocht niet zo zijn dat de politie de daders vond’. Zodra er in de zin een onderwerp optreedt dat zelf kan handelen en de uitkomst van die handeling beïnvloeden, verdwijnt de magische instantie die op de achtergrond toestemming kan geven, van het toneel.
‘Wat mag het zijn: rode wijn?’
‘Nee, dat mag ik niet hebben.’
‘Waarom niet?’
‘Joost mag het weten.’
Mogen is natuurlijk wel een modaal werkwoord en voegt dus iets toe aan het blote feit. Ik zie het dan ook als een werkwoord van de eventualiteit. Die kan je in alle betekenissen zo'n beetje erbij fantaseren.
1. Wat mag ik inschenken? > veronderstelt dat iemand eerst gevraagd heeft of hij een keus mocht maken uit de drankvoorraad. Grappig daarbij is dan dat de moger wijzigt. Die wisseling is dan m.i. een vorm van beleefdheid, want de inschenker is niet afhankelijk van de toestemming van de drinker. De drinker was dat wél.
2. Het mocht niet baten > de keus uit 2 opties viel anders uit dan de bedoeling was en op de achtergrond daarbij komt dan dat de vereiste/gesuggereerde toestemming heel impliciet is. Het mocht niet, je kunt niet anders dan het accepteren en erin berusten.
3. Joost mag het weten > betekent zoiets als "het kan me niet schelen of Joost het nu weet of niet, maar…" Het modale zit dan in de toegevendheid, de eventualiteit en de berustende houding van de spreker.
4. Mocht Marc het er niet mee eens zijn, dan is het ook goed > mogen als een eventuele mogelijkheid, die een voorwaardelijke bijzin inluidt.
Pieker er verder niet te veel over, want het mag eigenlijk geen naam hebben. Het had die ook niet.
Naar mijn idee is 'mogen' het andere uiterste van de wenselijkheidsschaal, waarbij de verplichting het ene uiterste is. Bij 'de medicijnen mochten niet baten' zeg je volgens mij twee dingen: allereerst dat je het zelf wenselijk had gevonden dat ze wél zouden baten, en ten tweede suggereer je dat een of andere voorzienigheid, of het lot, het wenselijk vond dat ze dat niet deden.
Ja, dank je! Twee dingen:
1) Ik begrijp de term 'wenselijkheidsschaal' niet; ik zou denken dat dingen die mogen en dingen die verplicht zijn allebei 'wenselijk' zijn, zij het misschien voor verschillende actoren. Of zie ik dat verkeerd?
2) Voor de 'het mocht…'-zin lijkt het me nodig dat het onderwerp agentief is/een wil heeft. Vandaar dat het niet zomaar 'het lot' kan zijn, want dat is blind en wil niks. 'Het mocht niet van het lot' lijkt mij ook raar. Toch?
Als iets heel erg wenselijk is (doorgaans niet voor jezelf, maar voor een ander persoon), dan is het verplicht (voor die bewuste persoon). Anderzijds, als het onwenselijk is maar nog net niet verboden, dan is het toegestaan.
In een linguïstisch miniatuurtje uit 1993 staat al eens een soortgelijk geval besproken, in verband met de voorbeeldzin 'Zij kwam naast mij te zitten.' Zie hier.
Ik bedoel misschien meer 'minder wenselijk' dan 'onwenselijk.'
Het wordt hoog tijd dat u eens al uw inzichten op het gebied van modale werkwoorden op een rijtje zet, Taalprof.