• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Hoezo de liefde?

10 januari 2015 door Marc van Oostendorp 3 Reacties

Een geschiedenis van het Nederlands in 196 sonnetten (2)

Het eerste Nederlandse sonnet bestaat dit jaar 450 jaar. Hoe is het de taal sindsdien vergaan?

Door Marc van Oostendorp

Toegegeven, als het bij het allereerste sonnet was gebleven, was er weinig vreugde in de moderne tijd geweest. Maar Lucas de Heere was gelukkig niet de enige dichter die rond het midden van de zestiende eeuw sonnetten begon te schrijven. Beroemd werd vooral zijn kennis Jan van der Noot (1539-1595).
Het is wonderlijk hoe zo snel meesters in een genre opstaan. De mooiste films werden aan het begin van de twintigste eeuw gemaakt, de mooiste tv-programma’s in de jaren zestig, de mooiste computerspellen ooit worden ongetwijfeld nu gemaakt. En zo kon Van der Noot zonder Nederlandse voorbeelden – zij het met veel dank aan Franse en Italiaanse dichters – ineens het Nederlands gebruiken om dingen te schrijven als:

En ist de liefde niet, wat ist dan dat my quelt?
  En ist de liefdé ooc, wat mach de liefde wesen?
  Is sy soet ende goet, hoe valt sy hert in desen?
  Is sy quaet, hoe is dan soo suete heur ghewelt?
Brande ic met mynen danc, hoe ben ic dan ontstelt?
  Ist teghen mynen danc, sal tsuchten my genesen?
  O vreucht van pynen vol, pyne vol vreucht geresen
  O droefheyt vol ioleyts! o blyschappé verfelt!
Leuende doot hoe moecht ghy teghen mynen danck
  Dus velé ouer my? maer ben ick willens cranck,
  My claghende tonrecht, de liefde ick tonrecht blame.
Liefde goet ende quaet, my leet en aenghename,
  Gheluck en ongheluck, suer en soet ick gheuule:
  Ic suke vryicheyt, en om slauen ick wule.

(En als het dan de liefde niet is, wat kwelt me dan wel? En als het óók de liefde is, wat is de liefde dan wel? Als ze zoet en goed is, waarom valt ze dan zo zwaar? Als ze kwaad is, hoe komt haar geweld dan zo zoet? Als ik vanbinnen brand uit eigen wil, hoe kom ik dan zo ontsteld? Als het tegen mijn wil is, geneest zuchten me dan? O vrucht vol pijn, pijn vol vreucht gerezen, o droefheid vol vrolijkheid, o boosaardige blijdschap! Levende dood, waarom heb je tegen mijn wil zoveel macht over mij? Maar als ik ben ziek uit eigen wil, mezelf beklagend over het onrecht, geef ik de liefde valselijk de schuld geef. Liefde goed en kwaad, mijn verdriet en mijn plezier, geluk en ongeluk voel ik. Ik zoek vrijheid en haak naar slavernij.)

Kwaad

Natuurlijk, de dichter speelt een verfijnd spel, het gedicht is gebaseerd op een vertaling van Van der Noots Franse tijdgenoot Jean-Antoinde de Baif van een sonnet van de veertiende-eeuwse Italiaan Petrarca. Wie op zoek is naar een authentieke gevoelsuitstorting moet niet bij Van der Noot zijn. Maar daar staat tegenover dat iedere geletterde Nederlandstalige eigenlijk op zijn minst zowel de eerste als de laatste regel uit zijn hoofd zou moeten kennen, de eerste als pick-up line, de laatste als algemene beschrijving van het menselijk lot.

Een van de zaken die ik mij afvraag over dit gedicht is: waarom hoe? ‘Is zij kwaad, hoe is haar geweld dan zo zoet?’ Het is duidelijk dat het woord daar waarom betekent, en woordenboeken als het WNT en het MNW maken ook duidelijk dat die betekenis in het verleden aan dat woord gegeven is.

Schotse uitspraak

Nu zijn er een aantal vreemde dingen aan hoe. In de eerste plaats is het ’t enige Nederlandse vraagwoord dat niet met een w begint, maar met een h. Dat heeft waarschijnlijk iets met de klank te maken: vraagwoorden begonnen ooit allemaal met wh, zoals nu nog in de spelling van het Engels (en bijvoorbeeld ook nog in de Schotse uitspraak). Die combinatie verdween en meestal bleef de w over. Dat dit niet voor de oe gebeurde, komt waarschijnlijk doordat de w en de oe bijna op dezelfde manier gemaakt worden. Om verwarring te voorkomen bleef daarom de h staan en niet de w.

En dan de betekenis. Hoe was kennelijk lange tijd een soort all purpose vraagwoord voor alles wat je als een bijwoordelijke bepaling kon uitdrukken: op welke manier, om welke reden, door welke oorzaak en zelfs voor welke prijs? Op een bepaald moment zijn die betekenissen zich gaan specialiseren en werd om welke reden ‘waarom’ en door welke oorzaak ‘waardoor’ of ook ‘waarom’.

Ongeletterd

Die algemenere betekenis van hoe is ook wel een beetje blijven bestaan. Je kunt nog steeds hoezo vragen in plaats van waarom, hoewel dat als je de beide delen van het woord hoe en zo letterlijk in de moderne betekenis neemt, vreemd.

Er zijn mensen die steen en been klagen dat het verschil tussen waarom en waardoor zou verdwijnen. Wat een verwarring gaat er dan niet ontstaan! Zulke mensen zijn ongeletterd. Ze zouden meer Van der Noot moeten lezen.

Het Bosken van Van der Noot staat hier in de gezaghebbende editie van W.A.P. Smit. Zie voor een analyse van Van der Noots sonnetten dit artikel van W. Vermeer. Bas Jongenelen en Ben Parsons vertaalden enkele sonnetten van Van der Noot in het Engels en voorzagen ze van een toelichting.


Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 16e eeuw, 196 sonnetten, lettekunde, poëzie, sonnet, taalgeschiedenis

Lees Interacties

Reacties

  1. Frank Willaert zegt

    10 januari 2015 om 17:06

    Mooie beschouwing over het waarom van de 'h' in 'hoe'. Enkele verzen lees ik wel anders. 'O overweldigende blijdschap' is mijns inziens geen adequate vertaling van 'o blyschappe verfelt', want hiermee gaat het dubbele oxymoron ('o droefheyt vol ioleyts! o blyschappe verfelt!') verloren: vergelijk du Baïfs 'o ioye douloureuse! o ioyeuse douleur'. 'Verfelt' betekent hier mijns inziens 'kwaadaardig, boosaardig, wreed' (zie WNT, s.v.). Ook wordt 'dus vele' niet vertaald: 'hoe heb jij tegen mijn wil zoveel macht over mij?' (vgl. Du Baïf: 'Comment peus-tu tant sur mon ame, si ie n'y consen point?' En ten slotte moet 'ben ik willens cranck' begrepen worden als een voorwaardelijke zin: 'maar als ik ziek ben uit vrije wil, dan klaag ik de liefde ten onrechte aan, wanneer ik mij ten onrechte beklaag' (vgl. du Baïf: 'mais si je m'y consen, me plaignant à grand tort, à grand tort je t'en blame (de liefde, de 'vive mort' wordt hier, anders dan bij Van der Noot, nog steeds toegesproken)'.

    Beantwoorden
  2. Marc van Oostendorp zegt

    11 januari 2015 om 10:21

    Wederom dank! Ik heb de correcties (en een paar andere) doorgevoerd!

    Beantwoorden
  3. P Stolwijk zegt

    13 januari 2015 om 20:36

    Wat een heerlijk vooruitzicht dat er nog 194 afleveringen gaan volgen. De taalkunde glijdt middels de poëzie prettig naar binnen en andersom.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Lucebert • Tajiri

Het licht is de liefde is niets
Een gat grijpt naar een ander gat
Het beeld bijt een beeld
De spiegel is bleek en bont

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

ALSOF IK ER NIET GEWEEST BEN

Ik stel er prijs op na ergens gelogeerd te hebben geen sporen achter te laten. Zo wordt logeren een soort inbreken – trouwens, het hele bestaan lijkt er op.

Bron: Barbarber, september 1969)

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1830 Eelco Verwijs
sterfdag
1989 Willem Beuken
➔ Neerlandicikalender

Media

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

14 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 2 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d