Taal verander. Nederlands verander. Aan die een kant kom daar nuwe woorde by. Aan die ander kant is daar woorde wat geleidelik al hoe minder geskryf word, ál minder gehoor word, totdat hulle stil-stil uit die taal verdwyn en mettertyd vergete raak.

In Het Nieuwe Verdwijnwoordenboek (pas verskyn by Uitgeverij de Weideblik) belig Ton den Boon ’n stuk of duisend van hierdie verdwynende en verdwene woorde van twintigste-eeuse Nederlands. Mooi, interessante woorde soos aantokkeling, besjoechelen, commiesbrood, fielebout, katijverig, en meer.

Vir die deursnee-Afrikaanssprekende sal baie van die woorde in hierdie versameling waarskynlik heeltemal onbekend wees, dink ek toe ek eergister die aantreklike eksemplaar ter (koue) hand neem (in Oktober moet ’n Suid-Afrikaner Nederland nie sonder handskoene aandurf nie!).

’n Tweede groep lemmas sal vir Afrikaansgebruikers dalk nog vaagweg bekend voorkom; woorde wat aan die Hooghollands van ons oorgrootjies herinner – Nederlands soos wat dit vroeër in Suid-Afrika amptelik geskryf en gedoseer is, soos dit nog in ou Afrikaanse tekste van honderd jaar en langer gelede staan.

Maar daar behoort ook ’n derde groep te wees: woorde wat uit hedendaagse Nederlands verdwyn (het), maar wat ons vandag, in eietydse Afrikaans, nog daagliks gebruik. Oor hierdie klompie is ek nuuskierig. Hoeveel sou daar wees?

Minder as wat ek verwag het. Maar ’n vinnige lemmatelling lewer tog die volgende handjie vol op. Meestal met dieselfde betekenis as in Nederlands; soms met ’n effens ander betekenis.

jongmens
Afrikaans: jeugdige persoon.* Frekwensietelling in die argief van die Afrikaanse dagblad Die Burger (DB): 5 441. | Onlangse voorbeeld uit die koerant: Die matriekeksamen is ’n stresvolle tyd vir jongmense. (7/2015)
kwansuis
skynbaar; vir die skyn; na bewering … (maar nie werklik nie); kastig; kamma. DB: 3 185. | Dit is ’n goeie rekord vir ’n krieketspan wat kwansuis nie teen draaiboulers kan speel nie. (9/2015)
bewaarskool
plek waar klein kindertjies opgepas word, met of sonder ’n kleuterskool daaraan verbonde. DB: 1 880. | Sy beklemtoon dat ’n kleuterskool by die werkplek nie net ’n bewaarskool kan wees waar babas of peuters bedags opgepas word nie. “Ons verskaf opvoeding en stimulasie aan die kinders en stel spesifieke leerdoelwitte.” (2/2015)
sinneloos
sonder doel; dwaas. DB: 1 066. | Brig. Piet Wolfaard het op sy beurt polisielede gewaarsku om ten alle tye op hul hoede te wees, omdat hulle deesdae die teikens van sinnelose moorde is. (9/2015)
astrant
parmantig; vrypostig; opstandig. DB: 941 | Dit is as gevolg van die uitlatings wat astrante mense soos jy maak dat daar nooit vrede en verdraagsaamheid in hierdie land sal wees nie. (4/2015) | (Ook figuurlik) Die [Opel] Mokka het ’n astrante voorkoms en is klaarblyklik op die jongklomp gemik. (5/2015)
banknoot
papiergeld oorspronklik deur ’n bank, later deur die staat uitgegee; noot. DB: 519 | Sy nalatenskap word regoor die wêreld in museums en selfs op banknote vereer, maar nou word Madiba se naam ook verewig met ’n karamel-gegeurde bier. (10/2015)
kaskenades
(slegs meervoud) ondeunde streke; kattekwaad. DB: 519 | Hy en sy dogter het net hul voete in die hotel gesit of die kaskenades begin. (5/2015)
kaalgat
(plat) b.nw. 1. sonder klere aan; kaal; naak. 2. (figuurlik) brandarm; bankrot; kaal. | s.nw. 1. iemand sonder klere aan. 2. (figuurlik) iemand wat niks besit nie. DB: 506 | Op die middelmannetjie het ’n man gestaan. Kaalgat, behalwe vir ’n stukkie lap om sy lendene. (5/2015)
bloedskande
geslagsgemeenskap tussen bloedverwante wat volgens wet nie met mekaar mag trou nie. DB 503 | “Vir my is Mankell die Skandinawiese letterkunde se antwoord op Georges Simenon: spaars, min woorde, maar onder draai die duiwels rond van bloedskande, ouermoord en wat nog. (10/2015)
(ge)fuif
aan ’n vrolike eet-en-drinkparty (fuifpartytjie) deelneem. DB: 330 | Sy regspan het volgehou dat die gefuif in die tronk dalk ’n oortreding van tronkreëls sou wees, maar nié ’n oortreding van sy paroolvoorwaardes nie. (3/2015)
geldgierig
met ’n sterk begeerte na geld; geldsugtig; hebsugtig. DB: 327 | Ongevoelige, geldgierige mense hoort nie in dié bedryf nie. (9/2015)
smokkelkroeg
onwettige drinkplek/kroeg. DB: 318 | Dit is baie moeilik om in informele nedersettings te onderskei tussen ’n wettige kroeg en ’n smokkelkroeg,” sê Jaco. (4/2015)
jammerhartig
wat ander maklik jammer kry; wat maklik jammer voel vir iemand; met ’n medelydende, gevoelige hart. DB: 54 | Kort voor lank berig die Amerikaanse pers oor die aangrypende storie van ’n president wat te jammerhartig was om ’n beer te skiet. (7/2015)
vuilbaard
1. leeu. 2. hond. 3. man met ’n onversorgde baard, wat lank laas geskeer het. DB: 54 | Douvoordag elke dag het hy en ’n span spoorsnyers die leeu se spoor gevat – elkeen van die 300 km wat die vuilbaard die afgelope drie weke in die Karoo afgelê het. (7/2015)
potjierol
iemand wat vet is; iemand met ’n plomp/stewige lyf; dikkerd. DB: 48 | Die gedagte aan […] plaasbotter op […] plaasbrood gee my koorsdrome. My twee potjierol-oumas wat my kleintyd daaraan bekend gestel het, het albei die negentigs gehaal. (7/2014)
aamborstig
met slym op die bors; asmaties; kortasem; benoud. DB: 30 | Dylan sukkel op ’n goeie dag om middel-C te tref, en op Shot of Love van 1981 is hy selfs meer aamborstig as gewoonlik. (04/2015)

*Verklarings uit die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal, 6de uitgawe, 2015.