• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

‘Geen enkele soldaat heeft een geweer. Hij is ongevaarlijk.’

5 september 2017 door Marc van Oostendorp 4 Reacties

Door Marc van Oostendorp

De Utrechtse taalkundige Eric Reuland is het levende bewijs dat het loont om tientallen jaren aan een op het gezicht kleine kwestie te besteden, omdat je dan eindeloos diep kunt boren en wijdse perspectieven vindt.

In zijn geval gaat het dan om het verschil tussen woorden als hem, zich en zichzelf:

  • Jan ziet hem. 
  • Jan ziet zich [uitgesloten]
  • Jan ziet zichzelf.
  • Jan schaamt hem. [uitgesloten]
  • Jan schaamt zich.
  • Jan schaamt zichzelf. [uitgesloten]

In Jan ziet hem verwijst hem per se naar iemand anders dan naar Jan. In plaats daarvan moet je dan dus kennelijk zichzelf gebruiken. Zich gebruik je dan weer bij voorkeur bij werkwoorden waar het helemaal niet duidelijk is dat je iemand anders (of zelfs jezelf) schaamt.

Enorme diepte

Het is overigens niet altijd het geval dat hem niet naar een eerder genoemd onderwerp kan verwijzen; je kunt bijvoorbeeld best zeggen ‘Jan vindt het jammer dat je hem niet aardig vindt’, en dan kan hem zowel op Jan als op iemand anders slaan. Sterker nog, in zo’n geval kun je zich weer neit gebruiken: ‘Jan vindt het jammer dat je zich niet aardig vindt’ is beslist geen goede Nederlandse zin. Je krijgt nooit les op school over dat soort dingen, maar toch voelt iedere moedertaalspreker dat aan.

Hoe zit dat in elkaar? Maar vooral ook: waarom hebben talen over de hele wereld dat soort onderscheidingen? Dat is het onderwerp dat Reuland nu dus al minstens een jaar of dertig bezighoudt. In een mooi overzichtsartikel in Studia Linguistica vat hij de belangrijkste inzichten samen in een artikel van een enorme diepte (wat overigens niet betekent dat je het zomaar kunt lezen zonder doorkneed te zijn in moderne syntactische theorieën).

Leegte

Het artikel zit echter vol met subtiele observaties, die het gevolg zijn van heel lang en diep nadenken over deze kwestie, die ons uiteindelijk waarschijnlijk veel kan leren over hoe wij mensen denken. Hier is er één. Er is een duidelijk verschil in aanvaardbaarheid van de volgende twee korte toespraakjes:

  • De soldaat heeft een geweer. Hij is ongevaarlijk.
  • Geen enkele soldaat heeft een geweer. Hij is ongevaarlijk. [uitgesloten]

In de tweede zin kan hij niet naar ‘geen enkele soldaat’ verwijzen. Waarom niet? Je zou zeggen: er is geen soldaat, dus dan kun je er ook niet met hij naar verwijzen. Hij is als een vinger die je ook niet op de leegte kunt richten.

Terugverwijzen

Maar binnen een zin gelden soms andere wetten:

  • Geen enkele soldaat met een geweer zal toegeven dat hij ongevaarlijk is.

(Gek genoeg In dit geval kun je automatisch hij op geen enkele soldaat laten slaan, en trouwens ook op geweer. Maar dan moeten geen enkele soldaat en hij wel op bepaalde plaatsen in de zin staan:

  • Het meisje dat geen enkele soldaat had gezien dacht dat hij ongevaarlijk was.

Deze laatste kan je wel zeggen, maar dan gaat hij over iemand anders dan geen enkele soldaat. Dat zit allemaal heel ingewikkeld in elkaar: om te begrijpen wanneer je nu wel of niet hij moet gebruiken moet je de zin heel nauwkeurig ontleden. Het is niet overdreven om te zeggen dat je hem nauwkeuriger moet ontleden dan iemand tot nu toe is gelukt. De vraag hoe woorden als hij, hem, zich en zichzelf precies terugverwijzen is nog steeds niet beantwoord.

Groot raadsel

Wat heb je dan aan zulk onderzoek? Het punt is natuurlijk dat wij allen dit soort subtiliteiten ooit moeiteloos hebben leren hanteren in de praktijk. Dat moet eigenlijk wel iets zeggen over hoe onze geest in elkaar zit. Er zit kennelijk iets in de mens dat ervoor zorgt dat we heel nauwkeurig en heel ingewikkeld met verwijzingen omgaan. Vragen wat je daar aan hebt is vragen wat je er eigenlijk aan hebt om de mens beter te begrijpen.

Mij lijkt het feit dat we nauwelijks begrijpen hoe wij denken een van de grote problemen van de mensheid. Ik ben blij dat er mensen zijn die proberen dit soort puzzels op te lossen. In dit soort details ligt ergens de oplossing van een groot raadsel.

 

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: syntaxis, voornaamwoorden

Lees Interacties

Reacties

  1. Maggy R zegt

    5 september 2017 om 16:34

    Ik lees “Jan schaamt zichzelf. [uitgesloten]” en krijg het gevoel dat dit helemaal niet is uitgesloten. Voorbeeldzinnetjes kruipen kriskras door mijn hoofd:
    -ik schaam mezelf
    -ik had zoiets stoms gedaan, ik schaamde mezelf de ogen uit mijn hoofd
    -ik keek in de spiegel en schaamde me voor mezelf
    -joh, ga jij jezelf maar in een hoekje zitten schamen

    Geen taalgevoelshaartje in mijn lijf dat begint te rillen bij deze zinnetjes.

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      6 september 2017 om 07:52

      Dit zijn allemaal zinnetjes in de tweede en de derde persoon, daar is de situatie geloof ik wat anders. Je kunt daar immers ook geen verschil construeren dat parallel is aan ‘hij wast zich’ tegenover ‘hij wast hem’: ‘ik’ en ‘je’ verwijzen uit dezelfde mond in dezelfde situatie altijd naar dezelfde personen. Het derde zinnetje heeft bovendien een voorzetsel. In dat geva heeft ‘zichzelf’ zelfs de voorkeur:
      – Hij schaamde zich voor zich [uitgesloten]
      – Hij schaamde zich voor zichzelf.
      Maar dat is dus (wat het tweede zichzelf betreft) een ander soort constructie.

      Beantwoorden
      • Maggy R zegt

        8 september 2017 om 16:04

        Daar zit zeker wat in. Toch levert https://www.google.nl/search?q=“hij+schaamt+zichzelf” behoorlijk wat resultaten op, deels op zeer slecht geschreven porno-sites, maar deels ook in wetenschappelijke publicaties.

        Beantwoorden
  2. Loek van der Heide zegt

    6 september 2017 om 12:49

    Jan Ziet ‘hem’
    Jan Schaamt hem
    Deze werkwoord (vervoegingen?) duiden m.i. op ‘Frisismen’:
    FRY Jan Sjucht him (NL:Jan Ziet hem)
    FRY: Jan Skammjet him (NL.Jan Schaamt hem)

    ‘Vertalingen’ wederzijds, van Fries naar modern NL en vice versa
    leveren vaak ‘kromme’ vervoegingen op…
    zie hiertoe de pseudo-berichten ‘Bokwerder belang’ in de jaren eind ’60-70-’80
    in de Leeuwarder Courent:
    ‘….In de hoofdplaats tilt het op van de lantaarns, terwijl wij hier in Bokwerd
    over de stenen stroffelen (…) dit kan geen spreken lijden(…)
    gijsberd Willemoed had ‘hem’ versind door met een ruft ‘door de boeren’
    (G.Wllmd had zich vergist, dororTroch de buorren (NL door de buurt) te togen (tôgje, NL:lopen, sjouwen)

    Hârns (NL Harlingen)
    Loek vd Heide

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Willem Bilderdijk • Vertalen

Geloof my vry, wat andren snoeven;
Die d’ echten smaak en geur wil proeven,
Drink’ uit de oorspronkelijke flesch!

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

JUNI ’57

Met niets meer bij me dan het te vlug geleefde,
nog in de flarden van haar vertrek gekleed,
loop ik het land op om naar de lucht te kijken
en hoe mijn liefde allengs in niets meer leek
op die voor haar.

Het is een juninacht – de kortste nacht
bijna. Ik voel met mijn hoofd het hooi van de opper
waartegen ik zit. Ik zie een blijvende
zonsondergang boven een vuurtorenlicht
en weinig sterren.

Bron: Spinroc en andere verzen, 1958

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

19 september 2025: Laatzomer Conferentie NDN

19 september 2025: Laatzomer Conferentie NDN

22 juni 2025

➔ Lees meer
2 juli 2025: Boekpresentatie ‘Een nieuw geluid’

2 juli 2025: Boekpresentatie ‘Een nieuw geluid’

21 juni 2025

➔ Lees meer
26-29 juni: Dichters in de Prinsentuin 2025

26-29 juni: Dichters in de Prinsentuin 2025

18 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

sterfdag
1991 Cornelis Stutterheim
➔ Neerlandicikalender

Media

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

22 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De structuur van wetenschappelijke artikelen

De structuur van wetenschappelijke artikelen

21 juni 2025 Door Marc van Oostendorp 1 Reactie

➔ Lees meer
Het culturele landschap van Frits van Oostrom

Het culturele landschap van Frits van Oostrom

19 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d