Taal en werkelijkheid

Mijn specialisatie in de taalkunde is van huis uit de klankleer, de fonologie. Mijn proefschrift ging daarover, net als de meeste van mijn wetenschappelijke publicaties. Maar de laatste jaren heb ik daar af en toe spijt van – de echte actie gebeurt wat mij betreft steeds meer in een ander deelgebied, de betekenisleer, de semantiek (samen misschien met de pragmatiek.

In de fonologie, en veel andere deelgebieden, staan de ontwikkelingen soms stil, zoals ze naar mijn indruk trouwens ook in allerlei andere wetenschappen stil lijken te staan. Je merkt er als buitenstaander niets van, want het ene artikel na het andere verschijnt er, met steeds weer nieuwe stukjes van de puzzel. Maar het probleem is: de puzzel zelf verandert nauwelijks. Er zijn de vertrouwde empirische methoden van data verzamelen en daar met betrekkelijk eenvoudige statistiek conclusies op baseren. Omdat de puzzel gigantisch groot is, kunnen we zo nog jaren voort. En als we eenmaal zo ver zijn, zijn er nieuwere, verfijndere manieren van data verzamelen gevonden, en geavanceerdere statistiek.

Geworteldheid

Dat is allemaal heel mooi, en we krijgen zo een steeds preciezere foto van één vierkante centimeter van de werkelijkheid, maar ik weet niet zeker of we zo ook meer inzicht verwerven. Dat we grote nieuwe ideeën opdoen over hoe de werkelijkheid in elkaar zit.

In de semantiek is dat anders, en ik veronderstel dat dit komt doordat het vak altijd dichterbij de (taal)filosofie heeft gezeten. Ook de semantiek is een empirisch vakgebied, en ook in de semantiek wordt voortdurend gewerkt aan nieuwe methoden van dataverzameling en -analyse, maar tegelijkertijd blijft er een stroom van ideeën bestaan vanuit de filosofie. De semantiek ontwikkelt zich zo gaandeweg tot het beste van beide werelden: de diepgang van de filosofie, de geworteldheid in het empirische van de wetenschap.

Lees bijvoorbeeld het stuk dat Friederike Moltmann heeft geschreven over natuurlijketaalontologie, een nieuw deelgebied dat gaat over de vraag: hoe delen talen de werkelijkheid op? En wat zegt dat over ons denken? En over de werkelijkheid?

Complex voorwerp

Moltmann wijst er bijvoorbeeld op dat je in taal over het algemeen verschil maakt tussen gebeurtenissen en objecten. Over gebeurtenissen zeg je dat ze plaats vinden, over objecten dat ze bestaan. Je zegt bijvoorbeeld ‘het feestje vindt plaats in de tuin’, maar niet ‘het standbeeld vindt plaats in de tuin’. Je kunt omgekeerd juist zeggen: ‘dat standbeeld bestaat’, maar niet ‘dat feestje bestaat’.

Ze lijkt hieruit de conclusie te trekken dat gebeurtenissen en objecten ook echt verschillende dingen zijn, maar ik denk dat daarover nog wel kan worden gediscussieerd. De omgekeerde positie schrijft ze toe aan de Amerikaanse taalkundige en filosoof Noam Chomsky die erop wijst dat je van een en dezelfde deur kunt zeggen dat hij groen is, dat hij onlangs vervangen is en dat het altijd fijn is om erdoorheen te stappen, terwijl het dan feitelijk over drie verschillende dingen gaat: groen is een stuk hout, vervangbaar is de plaats van dat stuk hout in een deuropening, en die opening is ook hetgene waar je doorheen stapt. Het is dus maar de vraag of het woord deur of de beschrijving die deur verwijst naar enig concreet object in de werkelijkheid. Volgens hem beschrijft ieder woord op zijn best een idee dat mensen hebben van de werkelijkheid. Dat lijkt me een valide andere positie, en Moltmann weerlegt dat standpunt niet echt overtuigend. Ze zegt bijvoorbeeld dat je deur misschien wel als een complex voorwerp moet zien, maar maakt niet duidelijk waar dat complexe voorwerp dan precies bestaat buiten onze hoofden.

Dat is ook niet erg – ze kondigt natuurlijketaalontologie immers aan als een geheel nieuw vakgebied. Een waar interessante discussies gevoerd kunnen worden. Ik zie ernaar uit.