Ambigue erecties in Het gouden ei

Dit artikel verscheen eerder in Absint, het tijdschrift van studenten en docenten neerlandistiek aan de Universiteit van Amsterdam.

Absint zou Absint niet zijn als het binnen een ronduit joviaal nummer over kinderboeken geen ruimte zou laten voor een artikel over een van de meest onthutsende romans in de Nederlandse literaire geschiedenis: Het gouden ei. Tim Krabbé’s haast analytische uiteenzetting van een ontvoering spreekt dusdanig tot de verbeelding dat het maar liefst twee keer is verfilmd. Spoorloos en The Vanishing zijn ieder eigenzinnige interpretaties van het oorspronkelijke boek, zij het met een saillant detail: dezelfde regisseur is verantwoordelijk voor beide versies.

Middelbare scholieren en filmmakers hebben aardig wat gemeen. Ze hangen geregeld huilend aan de telefoon met hun moeder, denken dat niemand het doorheeft wanneer ze drugs hebben gebruikt, en houden niet van lezen. Dat laatste maakt Het gouden ei bij uitstek een geliefde roman bij beide groeperingen. Het boek telt immers een schamele 67 bladzijden, opgedeeld in krap vijf hoofdstukken. Menig puber zet het daarom zonder enige gêne op zijn leeslijst, en menig filmmaker vertelt eveneens zonder gêne op een netwerkborrel dat hij ‘graag leest’ – de filmmaker in kwestie heeft immers laatst nog een boek van Tim Krabbé gelezen!

Dat Het gouden ei, een goed boek, tegenwoordig vooral om deze redenen bekendstaat, is betreurenswaardig. Dat moet filmregisseur George Sluizer ook hebben gevonden. De man was klaarblijkelijk zo verzot op het oorspronkelijke werk (of hij las geen andere boeken) dat hij het niet alleen verfilmde in Nederland, maar hetzelfde proces dunnetjes overdeed in het Beloofde Filmmakersland dat Hollywood heet. Wat heeft hem hiertoe gebracht en hoe heeft het voor hem uitgepakt?

Het gouden ei (1984)

Een bondige beschouwing dan wel recensie van Krabbé’s roman dreigt de lengte van het boek algauw te evenaren. Wat valt er na decennia van schoolverslagen eigenlijk nog over te zeggen? Dan toch een poging. Mijns inziens is Het gouden ei een deconstructie van machtsverhoudingen binnen relaties tussen mannen en vrouwen en hoe mannen geneigd zijn hun dierbaren het liefst op te sluiten – zowel uit liefde als haat – om pas bij een breuk te beseffen dat ze content hadden moeten zijn met wat ze hadden.

Het hoofdpersonage, Rex, verloor acht jaar geleden zijn bijna acht jaar jongere vriendin Saskia bij een tankstation op vakantie in Frankrijk. Ze werd nooit gevonden. Nu dreigt zijn relatie met Lieneke stuk te lopen omdat Rex nog altijd nachtmerries heeft over Saskia’s verdwijning. Hij heeft dezelfde droom die Saskia van kinds af aan achtervolgde, over opgesloten zitten in een gouden ei dat eeuwig door de ruimte suist om ooit te botsen met een ander reizend ei, waarop de dood volgt.

In de tussentijd maken we uit Rex’ belevingswereld op dat hij constant bezig is de macht te behouden. Zo bestond de relatie die hij met Saskia onderhield uit constant gelijk krijgen, moet en zal hij een acht jaar oud jongetje verslaan in een arcadekastspel, en wanneer hij en Lieneke badmintonnen tegen twee andere mannen, moet zij voor hem bewijzen dat ze in staat is te winnen– alleen dan wil hij met haar trouwen. Bij het haar ten huwelijk vragen krijgt hij een erectie, net als toen hij in zijn jeugd stiekem zijn eerste sigaret rookte met zijn neef (dat moet leuke familiereünies hebben opgeleverd). ‘De erectie van pure opwinding, iets spannends doen. […] Het is spannend omdat het nieuw is, maar ook omdat ik wetten overtreed die eigenlijk nog steeds gelden,’ zegt hij. Bedoelt hij hiermee dat het hem opwindt met Lieneke te trouwen omdat hij zo de spoorloze Saskia verraadt, als ware het een uiting van macht?

Wie erecties krijgt om evenzo ambigue redenen is Raymond Lemorne. De Fransman heeft de uitstraling van een brave familieman (een primeur voor de Fransen), maar fantaseert al sinds zijn jeugd over het overtreden van universele wetten. Toen hij zestien jaar oud was brak hij zijn been en arm omdat hij van een hoog balkon sprong, simpelweg omdat de mogelijkheid ertoe bestond. ‘Hoe kon hij te weten komen of het waar was dat hij die mogelijkheid had – anders dan door te springen?’ De consequenties lijken hem niet te interesseren. In die geest ontvoert hij Saskia.

Wanneer Rex en Lemorne elkaar na jaren ontmoeten is het duidelijk wat Krabbé probeert te schetsen: deze mannen verschillen in essentie weinig van elkaar. Het zijn enkel de uitingsvormen van hun machtsoefeningen die hen onderscheiden. Samen reizen ze af naar de plek waar Lemorne Saskia heenbracht. Daar ontdekt Rex hoe het moet hebben gevoeld om zijn vriendin te zijn en wordt de metafoor van het gouden ei op akelige wijze duidelijk.

Spoorloos (1988)

In een interview met filmcriticus Roger Ebert zei regisseur Nicolas Winding Refn dat cinema een fetisj is: alleen seks en geweld kunnen ermee worden uitgedrukt. Omdat Het gouden ei in zekere zin ook hierop neerkomt (help! Mijn jonge, sexy vriendin is mogelijk vermoord!) is het uitermate geschikt voor een verfilming. Alleen dramaturgisch gezien moet de film een uitdaging zijn geweest. Het vertelperspectief van het verhaal ligt zowel bij Rex als bij Lemorne, twee tegenpolen wier handelingen op dezelfde plek noch in dezelfde tijd plaatsvinden – op hun uiteindelijke ontmoeting na. Hoe dit te vertellen zonder dat de kijker de draad kwijtraakt?

Gelukkig is Spoorloos een Europese productie, het soort dat erom bekendstaat afwijkende vertelmethoden niet te schuwen. Regisseur George Sluizer opent de film met Rex en Saskia, maar toont al snel een shot waarin Lemorne zich voorbereidt op de ontvoering bij het tankstation. De identiteit van de dader is dus reeds onthuld! Niet gevreesd, want dit blijkt een doordachte zet van de makers. Na de verdwijning van Saskia verschuift het vertelperspectief namelijk volledig naar dat van Lemorne – een gewaagde zet binnen traditionele filmvertellingen – die we in de persoon van de fantastische acteur Bernard-Pierre Donnadieu leren kennen als een onvoorspelbare, berekenende sociopaat met desondanks een vreemd soort charisma. Alleen al door de casting is het personage meer uitgewerkt dan de anonieme, afstandelijke variant in het boek. Daarbij wordt de relatie met zijn vrouw meer aandacht gegeven en worden zo kwesties over loyaliteit binnen het huwelijk aangestipt. Hierdoor komen vragen over machtsverhoudingen binnen man-vrouwrelaties net als in het boek naar de voorgrond, zij het uitgebreider.

Verder blijven Sluizer en Krabbé – die samen het script voor de film schreven – relatief trouw aan het boek. Onbedoeld maken ze het hiermee aantrekkelijk voor scholieren en filmmakers om nóg minder hun best te doen: waarom lezen als de film het verhaal evengoed vertelt? Daar zijn een paar argumenten voor. In de film donderen bijvoorbeeld de rollende r’s zo hard van de tongen van de acteurs dat de Nederlandse dialogen geen enkel moment natuurlijk klinken – alleen op toneel spreken mensen zo zuiver. Ook een toegevoegde scène waarin Rex achter een fantasie aanrent waarin het goed met hem en Saskia afloopt is te letterlijk, banaal bijna. Mocht de kijker zich niet over dit soort irritaties heen kunnen zetten, dan kan hij zich beter tot zijn boekenkast wenden.

Daar tegenover staan toevoegingen die het verhaal juist versterken. Hoe Lemorne Rex teistert met brieven die hem vragen naar Frankrijk af te reizen, om vervolgens niet op te komen dagen, Rex tot wanhoop drijvend: het is een effectieve visuele manier om Rex’ obsessie met Saskia’s verdwijning te vertellen. Bovendien sleept Rex Lieneke mee in deze obsessie, een personage dat aanzienlijk meer wordt uitgelicht dan in het boek, wat de thema’s ten goede komt.

Het sterkste toegevoegde detail is een subtiele: de sprong die de jonge Lemorne van het balkon maakt is exact hetzelfde als de sprong die hij op latere leeftijd maakt om een jong meisje uit het water te redden. Beide sprongen laten zien dat Lemorne een man is die enkel handelt uit een verlangen aan zichzelf te bewijzen dat hij in staat is tot voor onmogelijk gehouden acties.

The Vanishing (1993)

Over sprongen gesproken: na het succes van Spoorloos waagde George Sluizer een sprong in het diepe, stak de Atlantische Oceaan over, en verfilmde Het gouden ei opnieuw. Dit deed hij niet uit eigen beweging, maar omdat men hem er praktisch om smeekte. Eerdergenoemde filmcriticus Roger Ebert – een legende binnen het vak – gaf de film vier van de vier sterren, wat op zichzelf een uitnodiging naar de VS betekende. Maar het was vooral Stanley Kubrick die de aantrekkingskracht van Hollywood onweerstaanbaar moet hebben gemaakt. De filmregisseur zei over Spoorloos dat het de engste film was die hij ooit had gezien – en dat wil wat zeggen, want hijzelf is verantwoordelijk voor de klassieke horrorfilm The Shining. Om die reden besloot Sluizer dit compliment te eren door Spoorloos te vertalen naar The Vanishing. De remake moet Kubrick ook de stuipen op het lijf hebben gejaagd, zij het niet op de manier die Sluizer bedoelde. Het is namelijk huiveringwekkend dat er niets aan deze film is wat kan tippen aan het origineel noch het boek.

Vanaf het begin gaat het mis. Lemorne heet ditmaal Barney en wordt gespeeld door Jeff Bridges, die heden ten dage vooral beroemd is om zijn rol als The Dude in de komedie The Big Lebowski. Wie die ontspannen, charismatische rol van hem kent, kan zich waarschijnlijk niet inbeelden dat Bridges een angstaanjagende vrouwenmishandelaar speelt. Bridges kon dat ogenschijnlijk ook niet, want hij komt niet verder dan het opzetten van een bril en een vreemd glimlachje. Alle mysterie en ongemak die Donnadieu in dezelfde rol wist op te roepen zijn in hun geheel afwezig, waardoor de film geen spanning heeft om op terug te vallen.

Om dat probleem te verhelpen, is een volwaardig subplot opgezet waarbij Jeffs nieuwe vriendin Rita (zo heten Rex en Lieneke nu) probeert te achterhalen waar Jeff naartoe gaat wanneer hij zijn ontmoeting met Barney heeft. Door deze inhoudelijke ingreep wordt een ander soort spanning opgeroepen dan in het boek. In de film is de vraag: lukt het Rita om Jeff te redden uit Barney’s klauwen? Terwijl in het boek de lezer net als Rex twijfelt of hij wil weten wat er met Saskia is gebeurd – het antwoord is immers een gegarandeerd slechte afloop. Laat dat nu net zijn waar Hollywood niet van houdt.

En dus eindigt The Vanishing met een gevecht tussen Jeff, Rita en Barney dat zijn climax bereikt wanneer Barney’s hoofd wordt doorklieft met een schep. Jeff deelt zijn verhaal vervolgens met een uitgever die – onder de indruk van alle narigheid – een boekendeal met hem sluit, wat leidt tot het ontstaan van Het gouden ei. Een nogal bizarre wending voor wie het originele einde kent.

Over dat gouden ei gesproken: in Spoorloos kwam Saskia’s nachtmerrie hierover nog voor, maar in de Amerikaanse remake is het afwezig. De nachtmerrie moet te cryptisch zijn geweest voor de hamburgereters, een vermoeden dat bij mij bevestigd werd omdat het teken voor oneindigheid (∞) te pas en te onpas terugkeerde in de film. Oneindigheid is een belangrijk motief in Het gouden ei, te herkennen aan het veelvuldig voorkomen van het cijfer 8. Scenarist Todd Graff vond dat te omslachtig, waardoor ∞ nu op ramen, armbandjes en in het zand verschijnt.

Zo rommelt de film ook met de thematiek. Niet langer staan machtsverhoudingen binnen relaties centraal, maar de vraag of het leven gedoemd is zich te herhalen of zoiets. Of misschien de vraag of liefde oneindig is? Maar waarom is dan alleen de liefdeloze Barney geobsedeerd met het symbool? Bovendien wordt aan liefde in deze film niet getwijfeld. Rita valt als een blok voor Jeff, ook al is hij een waardeloze sloeber die zich niet over zijn verdwenen ex heen kan zetten. Omdat Rita in deze toestand toch voor hem valt, is er geen enkel moment waarop de kijker twijfelt aan Rita’s loyaliteit naar Jeff en komt de happy ending allerminst als een verrassing.

Het kan niet zo zijn dat Sluizer achter al deze veranderingen stond. In plaats daarvan barst de film van studio-ingrepen in een suffe poging de film toegankelijker te maken voor een breed publiek. Wat er overblijft is een voorspelbare thriller met een verkeerd gecaste schurk. Daar koop je geen popcorn voor.

Het succes van Spoorloos legde Sluizer in eerste instantie geen gouden windeieren, maar na het uitbrengen en floppen van The Vanishing ging zijn carrière bergafwaarts. Hij was bezig met de film Dark Blood, tot tijdens het filmen zijn hoofdrolspeler overleed. De film kon niet afgemaakt worden en de projecten die erna wél het witte doek haalden, gooiden geen hoge ogen. Hollywood ontglipte hem en op den duur was Sluizer er niet meer te vinden.

Toch is niet alles kommer en kwel. Spoorloos werd opgenomen in de zeer exclusieve Criterion Collection, waarin wereldwijd films worden verzameld die een belangrijke culturele impact hebben gemaakt op het internationale filmlandschap. Zo zie je maar dat het lezen van een boek – hoe kort het ook moge zijn – je toch ergens kan brengen in het leven.

Douwe Nagelmaker studeerde af als scenarioschrijver aan de Filmacademie, en studeert nu Nederlandse taal en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Ook is hij hoofdredacteur van Absint.