Toon Tellegen en zijn transnationale transfer: hoe een Nederlandse schrijver Rusland veroverde

Behalve voor de kleuren van de vlag, als iemand je zou vragen hoe Nederland en Rusland zijn verbonden, wat zou je zeggen? Ik wist het ook niet, maar uit mijn onderzoek voor mijn bachelorscriptie blijkt het dat de Nederlandse kinderboekenschrijver Toon Tellegen ook heel geliefd in Rusland is! Een opvallend fenomeen. Wat nog vreemder is, is dat Toon Tellegen zelfs meer Russische vertalingen heeft dan de nationale oma van Nederland: Annie M. G. Schmidt. Maar waarom en hoe is dit gebeurd? Hoe hebben de lieve dierenverhalen van meneer Tellegen Rusland veroverd? 

Deze korte blog bestaat uit drie hoofddelen: de auteur, wat context en statistieken en een discussie over wie heeft de grootste invloed gehad op Tellegens transnationale transfer.

Toon Tellegen: wie is hij?

Als je nooit van Tellegen hebt gehoord of nog niet de kans gehad om zijn verhalen te lezen, dan mag ik je ze aanraden, ze zijn prachtig en helemaal de moeite waard. Toon Tellegen is een Nederlandse kinderboekenschrijver die in 1941 is geboren. Hoewel hij met het schrijven begon toen hij tussen 15 en 16 was, publiceerde hij zijn eerste boek pas in 1984, toen hij 43 was. Voor zo’n succesvolle schrijver die zo geliefd is, zou je misschien verbaasd zijn om te weten dat zijn hoofdberoep huisarts is. Hij is nu tachtig jaar oud, maar hij geeft nog steeds boeken uit. Zie hier zijn meeste recente publicatie van 2021: De egel, dat ben ik.

Hij heeft ook veel van de meest prestigieuze literaire prijzen van de Lage Landen gewonnen, waaronder de Gouden Griffel in 1988 en 1994, en de Constantijn Huygens-prijs in 2007. Dus waar schrijft hij over waardoor hij zo geliefd is?

Tellegen is bekend voor zowel zijn poëzie als zijn kinderverhalen. Hij wordt als een “genie” geprezen voor zijn filosofische dierenverhalen die iedereen van kinderen tot volwassenen hebben vermaakt in de afgelopen negenendertig jaar. In zijn oeuvre is geen enkel onderwerp verboden terrein. Hij schrijft over vriendschap, gulzigheid, laag zelfbeeld, eenzaamheid en daarom kun je er altijd een puntje aan zuigen. 

Tellegen heeft meer dan duizend korte verhalen met allerlei dieren geschreven en hij is ongelofelijk getalenteerd. De volgende statistieken laten zien hoeveel dit talent in Rusland wordt gewaardeerd. 

Waarom is de zaak van Toon Tellegen zo opvallend?

In de afgelopen twintig jaar zijn er 188 vertalingen uit he Nederlands naar het Russische geweest. Dat is 1,7% van alle de vertalingen uit het Nederlands in deze periode. We kunnen zien daarom dat de markt voor Nederlandstalige boeken in Rusland is nogal klein. 

Als we dit mee in rekening houden, is het heel opvallend dat, van de dertig verschillende talen waarin het werk van Tellegen is gepubliceerd, het Russisch het grootste aantal vertalingen heeft. Het is verantwoordelijk voor 15% van alle vertalingen van zijn werk: dat is 28 van de 189. Om te vergelijken met Annie M. G. Schmidt heeft zij slechts 23 Russische vertalingen. Aangezien het Nederlands iets minder dan 1% van de vertaalde titels in de wereld levert, is dit aantal vertalingen naar het Russisch van één auteur heel indrukwekkend. 

Kinderboeken hebben de macht om ons mee te nemen op vele reizen, maar hoe vaak staan we erbij stil hoe het boek zelf in onze handen is beland? Er zijn veel figuren die een rol spelen bij het vertalen en het uitgeven van een boek. Of het nu de auteur, de uitgeverij, de illustrator, of de vertaler is, hebben ze allemaal hun persoonlijke invloed op het proces. En soms heeft één figuur meer invloed dan de andere en dit hangt af van de taal zelf. Voor een taal zoals het Nederlands zijn de relaties tussen deze figuren van bijzonder belang als het gaat om de transnationale transfer van een boek, en misschien denk je waarom?

Omdat het Nederlands een perifere taal is. Een perifere taal is een die meer boeken importeert dan exporteert en daardoor is hij minder bekend op de internationale literatuurmarkt. Daarom rekent Nederlandstalige literatuur meer op mond-tot-mondreclame en persoonlijke connecties om grenzen te overschrijden en deze internationale markt te bereiken. 

Er zijn heel veel mensen in het sociale spinnenweb dat leidde tot Tellegens publicaties in Rusland, maar ten behoeve van deze blog zal ik me slechts op drie figuren richten: de uitgeverij Polyandria, de auteur zelf, en de vertaler Irina Leek. 

De drie musketiers: de uitgeverij, de auteur, en de vertaler. Wie had de grootste invloed?

Polyandria werd in 2009 opgericht en legt zich toe op hedendaagse jeugdliteratuur, en publiceert de nieuwste publicaties en bestsellers van over de hele wereld. Tot nu toe heeft hij 14 Toon Tellegen boeken gepubliceerd, maar geld is blijkbaar geen motivatie voor deze publicaties geweest. Subsidies zijn vaak een stimulans voor uitgeverijen om een boek te vertalen en publiceren, maar als het gaat om de Russische vertalingen van Toon Tellegen is het heel duidelijk dat de uitgeverij niet financieel gemotiveerd is omdat geen subsidies werden aangeboden door het Nederlands Letterenfonds. 

Ik vermoedde daarom dat de uitgeverij zich aangetrokken voelde tot de schrijvers reputatie en onderscheidingen, maar dit was ook niet het geval. Volgens de uitgeverij, hoewel Tellegens prijzen een welkome aanvulling waren, waren ze niet van belang in de beslissingen van de uitgeverij. 

Daarna heb ik Tellegen onderzocht omdat soms de auteur zelf een belangrijke rol kan spelen bij het vertalen van zijn werk. Aangezien Tellegens opa geboren en getogen in Sint-Petersburg is en Tellegen een boek over de verhalen van zijn opa had geschreven, dacht ik dat hij wilde dat zijn boeken in Rusland verschenen om zijn opa te eren. Maar nogmaals nee. 

Ik nam contact op met de schrijver die vertelde me dat hij er zelf nauwelijks of geen invloed op heeft gehad, behalve dat hij soms een land bezoekt, waar een boek van hem verschijnt. Hij schrijft uitdrukkelijk eerder zijn succes in Rusland toe aan de Nederlands-Russische vertaler Irina Leek.  

Tellegen was niet de eerste persoon om Leek te noemen. Na vele instellingen, uitgeverijen en academici te hebben gemaild werd ik voortdurend geadviseerd om contact met Leek op te nemen. Het blijkt dat zij de katalysator was en nog steeds is in Tellegens triomf in Rusland. Als grote fan van Tellegen stelde Leek zijn werk in 2017 voor aan de uitgeverij Polyandria die er meteen verliefd op werd. 

Met deze korte blog over mijn onderzoek kunnen we zien hoe belangrijk en invloedrijk één persoon kan zijn in de transnationale transfer van een schrijver. 

Dus, in het zeer onwaarschijnlijke geval dat iemand je vraagt hoe Nederland en Rusland zijn verbonden, heb je nu wel een antwoord: Toon Tellegen! 

Gemma Blacker is onlangs afgestudeerd van de Universiteit van Sheffield, Engeland in Taal- en cultuurstudies (Russisch, Spaans en Nederlands)