• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

W.F. Hermans en ’tenslotte’ of ’ten slotte’

4 januari 2023 door Siemon Reker 7 Reacties

Van een van m’n studenten leerde ik een keer een onderscheid dat ik had behoren te kennen: het verschil tussen ten slotte en tenslotte. Ten slotte is ‘als laatste’ – tenslotte is ‘welbeschouwd’. Ten slotte zou ik, vooruit, een bijwoord van tijd kunnen noemen, tenslotte een modaal bijwoord (waarin iemand welbeschouwd een eigen oordeel mede uitdrukt).

Door het aaneenschrijven van de twee woorden waaruit tenslotte bestaat, geven we al een beetje aan dat het hier iets figuurlijks, iets secundairs betreft. (Denk aan tenminste, vooral, voortaan en dergelijke, alleen is de aaneenschrijving hier de regel geworden.)

Toen ik in het verlengde van dit blog Hermans’ Onder Professoren uit de kast pakte (de vierde druk van 1977) en het boek weer begon te lezen, zag ik dat de schrijver dat onderscheid tussen tenslotte en ten slotte niet maakt. Blijkbaar gold hetzelfde voor de redactie.

Is het iets waar we een tekst van Hermans op mogen testen? Me dunkt! Hoe geregeld zien we in deze roman niet dat hij uitingen van anderen tegen het licht houdt? Dat kunnen opstandige studenten zijn, het mag de taal in reclame-uitingen betreffen of de manier waarop Groningers Nederlands spreken, Hermans is kritisch.

Ik heb het boek niet speciaal gelezen met het oog op tenslotte en ten slotte, dus wat hier volgt is een toevallige selectie aan citaten:

  • Maar ik ben ten slotte niet voor niets hoogleraar in de technische scheikunde. p. 10
  • [na bezetting door studenten SR] Het laboratorium kan een paar dagen niet werken, er wordt een beetje geschreeuwd, tenslotte gaat de lol eraf omdat het establishment niets terug doet. p. 101/102
  • De Duitsers schoten ten slotte onschuldige mensen dood, zo maar. p. 104
  • •De kwestie is,’ doceerde Ajold, ten slotte de enige deskundige op dit gebied, ‘wat begin je zolang niet alle mensen daarvan overtuigd zijn?’ p. 207
  • Ten slotte was aan alle verwondering lucht gegeven, waren Tonia en Tabe overtuigd geraakt dat Roef Dingelam heus de Nobelprijs gekregen had, had Tabe zijn twijfel uitgesproken (….) p. 215
  • ‘t Universiteitsbestuur hoefde zich ten slotte niet al te veel verbeelden. p. 310
  • [route wordt beschreven SR] Ten slotte liep ze tussen twee auto’s door, stapte over het hekje en op het gras. p. 368
  • Maar ze vroeg het niet en ten slotte hadden ze wel twee flessen wijn leeggedronken en voelden zich goed. p. 392

Het eerste wat we zien: Hermans gebruikt beide varianten maar het is niet willekeurig gekozen. Dat wil zeggen, van de acht maal dat ik een streepje zette betreft het 7x ten slotte en 1x tenslotte.

Gaat het bij dat ene tenslotte om iets modaals? Nee: er wordt een opsomming gegeven van wat er na en door een bezetting door studenten gebeurt en “tenslotte gaat de lol eraf”. Daar zou volgens de huidige regels ten slotte moeten staan.

Is er bij de andere gevallen waar ten slotte in de vorm van twee woorden geschreven staat sprake van een kwestie van ‘aan het eind’?

  • Ik ben ten slotte hoogleraar: had moeten zijn tenslotte
  • De Duitsers moordden ten slotte: niet alleen later in WO II dus had tenslotte moeten zijn
  • Ajold is ten slotte de deskundige: had tenslotte moeten zijn (per slot van rekening, figuurlijk)
  • Ten slotte was aan alle verwondering lucht gegeven: juist, want jazeker, het is onderdeel van een opsomming!
  • Het bestuur van de universiteit en de verbeelding die daar was: de auteur geeft een oordeel, hier had tenslotte moeten staan
  • De beschreven route eindigt bij wat er op ten slotte volgt: correct!
  • De wijn is niet het einde, hier betekent ten slotte iets modaals en er had dus tenslotte moeten staan.

Tweemaal juist, zes keer incorrect, lijkt me.

Ten slotte of tenslotte – het aaneenschrijven van woorden is iets waar we bij Hermans vaker op stuiten in Onder Professoren. Onderwerpje voor ergens in het nieuwe jaar. De beste wensen!

P.S. Ik heb geen andere drukken op dit punt vergeleken. Ook de Verzamelde Werken van W.F. Hermans heb ik niet geraadpleegd.
Aanvulling Op p. 131 staat het concluderend-oordelende wat de heer Kaeckebeke zegt: “Want, ten slotte, een Nobelprijs die wordt niet alle dagen uitgedeeld.” Zo is het, daarom had er tenslotte moeten staan.
Dit stuk verscheen eerder op het blog van Siemon Reker.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: spelling, taalkunde, Willem Frederik Hermans

Lees Interacties

Reacties

  1. Jan Westerveld zegt

    4 januari 2023 om 11:01

    Hella Haasse kende het onderscheid ook niet.

    Beantwoorden
  2. Robbert-Jan Henkes zegt

    4 januari 2023 om 11:06

    Is dat onderscheid tussen “tenslotte” en “ten slotte” niet door de Taalunie verzonnen in 1995, een onderscheid dat geen enkele Nederlandse spreker tot dan toe had aangevoeld en honderd procent kunstmatig is? Dan kun je Hermans daar toch moeilijk op aanspreken, die ging dat jaar dood. (Van enig causeaal verband is mij niets bekend.)

    Beantwoorden
    • klaasdeschrijver zegt

      4 januari 2023 om 16:46

      Ik wilde dat hier toevoegen, maar dat is niet meer nodig.

      Beantwoorden
  3. Huub Beurskens zegt

    4 januari 2023 om 19:37

    W.F. Hermans en zijn gebruik van de Nederlandse taal, dat is al zoiets. Een ritsje voorbeelden uit ‘De donkere kamer van Damokles’.

    – ‘Zelfs de gordijnen (…) waren neergelaten, wat hij vroeger nooit deed.’ – Dat is toch echt krukkig?
    – ‘Bij een andere fotograaf proberen? Hij kende er geeneen, bovendien waren ze nu gesloten.’
    Hermans haspelt wel meer met enkel- en meervoud:
    – ‘Er lagen wel een paar schepen (…).’
    Of iets onbedoeld lachwekkends als dit:
    – ‘(…) over de spoorbomen hangend, keek Osewoudt (…)’ – Zie je het al voor je, Osewoudt van de ene spoorboom dwars over de rails over de andere?
    – Veel storend overbodigs ook, zoals: ‘in de stationswachtkamer van het station Haarlem’: je zou eens kunnen denken dat die stationswachtkamer in het Haarlemse stadhuis of in het Spaarneziekenhuis was…
    – ‘Osewoudt keek rond in alle richtingen.’ En hij doet dat ook nog eens om te zien of hij niet achtervolgd wordt.
    – (een krant wordt) ‘tot een rolletje gerold’.
    – Dit is ook een rare: ‘Hij drukte zijn gesloten mond tegen haar oor en wreef erover.’
    – Hermans geeft de indruk heel exact te werken met tijdstippen en data, en dan zoiets: ‘een week later, op een avond’.
    – Ook weer een ongewild komische suggestie, van een tram met een eigen huis, gaat uit van deze formulering: ‘De tram verminderde zijn snelheid en reed de straat binnen waar hij woonde.’
    – Deze handelingsvolgorde: ‘Hij begon zich te wringen in een smal gangetje’.
    – Men maakt ‘fotocopieën van geheime wapens’. Hoe kan dat nou?
    – ‘Ieder (liep) op een verschillend trottoir’ – Dat moet in de jaren vijftig toch ook idioot hebben geklonken?
    – Over een envelop: ‘likte hem dicht’. Volgens mij moest je ook toen eerst likken en dan plakken.

    Beantwoorden
    • Robert Kruzdlo zegt

      5 januari 2023 om 21:48

      Je kan er ook iets van: Zijn hart klopte in zijn keel, het bloed trok gloeiend in zijn wangen en voorhoofd terwijl zijn ogen tegelijk brandden en traanden van formuleringen als deze. {…} Ook een mens lijkt weleens op een kameleon met een hart afwijking.

      Beantwoorden
      • Huub Beurskens zegt

        6 januari 2023 om 10:49

        Maar ik ben dan ook terecht niet beroemd.

        Beantwoorden
  4. klaasdeschrijver zegt

    6 januari 2023 om 09:40

    wat Hermans doet
    is altijd goed
    (waarbij ik graag verwijs
    naar Nicoline van der Sijs)

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Jolanda Kooijmans • Constant

de koeien kauwend en herkauwend in het kikkerbadje
onder de hoge lucht die een zoete pudding is
met ganzen in lange slierten vloekend en tierend
in een groots verband

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

LOOPMUIS

Niet eenzamer, maar even eenzaam,
welk huis hij kiest of welke plaats,
zijn poten laten hem niet los,
hij loopt, soms eet hij uit zijn poot,
hij loopt,
tot hij zijn graf haalt, inderhaast.

Bron: Enkele gedichten, 1973

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

26 mei 2025: Nederlands Centraal

26 mei 2025: Nederlands Centraal

7 mei 2025

➔ Lees meer
9 mei 2025: een avond over patiëntenliteratuur in Perdu

9 mei 2025: een avond over patiëntenliteratuur in Perdu

7 mei 2025

➔ Lees meer
16 mei 2025: In contact met collecties

16 mei 2025: In contact met collecties

5 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1777 Nicolaas Anslijn
1910 Jo Daan
1941 Ton van der Geest
sterfdag
2013 Marijke Spies
➔ Neerlandicikalender

Media

De Vliegende Hollander. De Mythe bij Gerard Reve, Jef Last en Louis Ferron

De Vliegende Hollander. De Mythe bij Gerard Reve, Jef Last en Louis Ferron

12 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Nachoem W. Wijnberg

Nachoem W. Wijnberg

11 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Kruispunt/Croisement: Nederlands in Noord-Frankrijk

Kruispunt/Croisement: Nederlands in Noord-Frankrijk

10 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d