Klein stukje over een literaire stijlfiguur en dan snel naar de taal in de Tweede Kamer?

In zijn Sachwörterbuch der Literatur schrijft Gero von Wilpert (Stuttgart 1969:322) dat een Hendiadyoin – bij ons vaker hendiadys genoemd – een retorische figuur is die in de Oudheid en in de Barok erg geliefd was. Twee woorden met dezelfde betekenis konden daarbij gekoppeld worden tot een sterkere uitdrukking. Hilfe und Beistand staat er als voorbeeld. Juristen kunnen er vast een hele trits aan voorbeelden uit hun praktijk aan toevoegen.

• “Sommige partijen trekken er zelfs de bollenvelden voor in om vanaf een zeepkist iedere uitkeringsgerechtigde te dreigen met hel en verdoemenis als men zich niet onmiddellijk tussen de bollen begeeft.” Aldus Ina Brouwer (GroenLinks) op 14 februari 1990.
• Op 12 juni 1991 zegt Gerrit Jan van Otterloo (dan PvdA): “(….) terwijl men eerst hel en verdoemenis heeft geroepen over de Kamer die de ouderen de standaardpakketpolis aanbood (…)”.
• Het jaar erna heeft de vaste combinatie z’n reis van links naar rechts in de Tweede Kamer verder vervolgd. Dan zegt Jan te Veldhuis (VVD): “Op milieugebied is het gelukkig niet alleen hel en verdoemenis. Diverse overheden, burgers en bedrijven kunnen al bogen op positieve milieuresultaten. We gaan dus beslist de goede kant op met het milieu.” (21.10.1992)

De eerste maal dat de vaste combinatie hel en verdoemenis in de Handelingen gebruikt staat is 25 september 1860: inlanders (belijders van een andere godsdienst) worden bedreigd met hel en verdoemenis zegt iemand daar. Vervolgens duurt het een eeuw voordat het duo weer in de Handelingen van de Tweede Kamer genoteerd staat, maar daarna wordt het wel snel gewoner:

• “In een donderende betoogtrant en onder het aanroepen van hel en verdoemenis heeft de Staatssecretaris zich gekeerd tegen het amendement van de heer Nypels (…)” (Wim van het Schip, CPN op 20 januari 1977).
• “De raad van bestuur en de directie van Hoogovens dreigen in brieven en ellenlange telegrammen met hel en verdoemenis als hun plan, de werving van 500 Joegoslaven, niet mag doorgaan.” Zo staat Fred van der Spek (PSP) op 21 mei 1980 genotuleerd.
• Op 14 oktober van hetzelfde jaar 1980 wordt oppositieleider Joop den Uyl (PvdA) aldus geciteerd: “Ik constateer dat, niet om het kabinet hel en verdoemenis aan te zeggen, maar omdat op een kritiek ogenblik geen uitzicht wordt geboden op een beleid, dat mensen tot samenwerking kan inspireren.”
• Bonno Spieker (PvdA) op 25.11.1986: “Dan mag de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid tijdens de fact finding wel zeggen, dat ik daarover hel en verdoemenis heb uitgesproken.”
• Drie jaar later is de uitdrukking “hel en verdoemenis” in een ander deel van de vergaderzaal aangekomen. Dan zegt minister Van den Broek (CDA, Buitenlandse Zaken – inderdaad CDA): “(….) vindt u het niet schrijnend dat wij van u nooit horen dat wij intussen ongeveer 60.000 van deze mensen in ons land hebben opgenomen, terwijl er hel en verdoemenis over ons worden afgeroepen wanneer er negen op een kritikabele manier worden teruggestuurd?” (1 maart 1989)

In de huidige Kamer lijkt hel en verdoemenis nog wel aanwezig maar erg vaak valt het niet te noteren. In 2021:

• “Want je kunt hel en verdoemenis preken over de energietransitie, maar een geïsoleerd huis is comfortabel.” (Laura Bromet, GroenLinks)
• “ik wil geen hel en verdoemenis roepen” (Pieter Heerma, CDA)
• “Om de zoveel tijd komt er een onderzoek waarin hel en verdoemenis wordt gepreekt over dat we over 10, 20, 30 jaar ons volledige salaris aan de zorg betalen.” (Maarten Hijink, SP)
• En in 2023 Sandra Beckerman (SP): “(….) dan krijg ik een soort hel en verdoemenis van de coalitie omdat een ongedekte check niet mag”.
• Eind mei sprak premier Rutte losjes over de staat van Europa: “Er wordt natuurlijk hel en verdoemenis gepredikt als in die pot het bedrag van 700 miljard … Nee, sorry, het is 1.000 miljard.”

Bijna altijd gaat hel en verdoemenis samen met iets taligs (preken, aanroepen e.d.) Er ontstaan varianten – hoe vreemd dat ook is bij vaste combinaties zoals “hel en verdoemenis”. Opnieuw alleen voor de huidige Tweede Kamer:

• In 2021 (dan nog staatssecretaris Yeşilgöz): “Laten we er geen verhaal van verdoemenis en ellende van maken.”
• Derk Jan Jeppink (JA21) “(….) de grote rampscenario’s die ik hier vandaag allemaal heb gehoord, vooral van de linkerzijde, waarbij verdoemenis en het einde der wereld worden voorspeld.”

En ook het woord verdoemenis in z’n eentje valt te noteren zoals door dezelfde Derk Jan Eppink tot de PvdD: “U houdt een verhaal alsof alles in elkaar stort — alles is niks; we gaan naar de verdoemenis — maar er zijn ook lichtpunten.”

Of PVV-leider Wilders tegen Rutte ten tijde van de kabinetsformatie (op een moment dat GroenLinks mogelijk deel uit gaat maken van een kabinet Rutte III): “Daarom brengt u Nederland toch de verdoemenis in?”

Dat was al een bekend geluid uit de rechterhoek van de Tweede Kamer:

• Hero Brinkman (PVV, 2009) “Het hele land gaat namelijk naar de verdoemenis met de PvdA in de regering.”
• Tony van Dijck (PVV, 2009 tegen PvdA-woordvoerder Paul Tang) “U staat erbij en kijkt ernaar hoe Nederland naar de verdoemenis gaat, maar één subsidieslurper zal er niet onder lijden. De tonnen aan salarissen van presentatoren van de publieke omroep zult u niet aanpakken, wij wel.”
• (Laetitia Griffith VVD 2009 verzet zich tegen een kennelijk door Ronald van Raak geschetste beeld: “de SP om altijd maar te somberen dat er van alles misgaat en het land naar de verdoemenis gaat. Dat is niet zo.”)
• Richard de Mos PVV (2011 bij een dertigledendebat): “Heel veel ondernemers in onze stad gaan naar de verdoemenis door zo’n milieuzone en daar maken wij ons druk over.”
• Geert Wilders (2012 tegen Alexander Pechtold D66): “Er is geen Nederlander die dat begrijpt en de economie gaat ermee naar de verdoemenis.”
• Tony van Dijck (2016 tegen Grashoff GroenLinks): “(….) u hoopt dat er dit jaar en volgend jaar weer 60.000 komen, tot Nederland helemaal naar de verdoemenis is. Dat is uw ideaalbeeld voor de toekomst.”

Het losse gebruik van verdoemenis is hiermee gearriveerd in het vocabulaire aan de rechterzijde, terwijl het ooit links was begonnen. Bijzonder is dat verdoemenis (solo) een zwaardere impressie wekt dan de combinatie van hel en verdoemenis – tégen de theorie van Gero von Wilpert in.

En hoe zit het met verdommenis, door die net andere klinker nog een tikkeltje erger dan verdoemenis? Jolande Sap (GroenLinks) zegt het volgens de notulen als eerste in 2009, daarna is verdommenis een term uit de PVV-woordenlijst.

Dit stuk verscheen eerder op de website van Siemon Reker