Bij de voorbeelden van familienamen waarbij sprake is van frictie tussen schrijfwijze en uitspraak hoort ook de familienaam Omtzigt. Dat bij die familienaam frictie voorkomt, is gemakkelijk af te leiden uit de vele keren dat de naam verkeerd gespeld wordt, namelijk als Omzigt. Kijk maar eens bij Google. De naam Omtzigt zorgt blijkbaar voor onzekerheid, niet zozeer vanwege een zeker persoon die die naam draagt, als wel door de vorm van de naam.

De naam omtzigt is van oorsprong een gewoon zelfstandig naamwoord, dat afgeleid is van ’t werkwoord omzien in de betekenis ‘Naar iemand of iets omkijken, er met belangstelling naar zien, veelal met het doel om op den persoon of de zaak toe te zien of er voor te zorgen’, aldus ’t Woordenboek der Nederlandsche Taal. Omzigt, oorspronkelijk zonder t, betekent ‘behoedzaamheid’. De oudste betekenis van omzien is gewoon ‘omkijken’.

Opvallend is dat ’t zelfstandig naamwoord omzigt of omzicht, zoals ’t ook gespeld werd, nooit erg gangbaar geworden is. ’t Werd al gauw vervangen door omzichtigheid. Voorbeeld: “Men moet de feylen met een bedaerde om-zichtigheyd teghen-gaen”, DE BRUNE, Bank. 1, 476 [1657].

Bij ’t doorzoeken van ‘alle teksten’ in de DBNL (Digitale Bibliotheek Nederlandse Letterkunde) vond ik dat de schrijfwijze omzigt, met die specifieke g, voor ’t eerst voorkomt in de 18^e eeuw, overigens maar twee keer, in 1717 en 1763. De meest gebruikte spelling was toen nog omzicht.

Dat veranderde door de invoering in 1804 van de spellingregels die in opdracht van de overheid opgesteld waren door de Leidse hoogleraar Matthijs Siegenbeek (1774-1854). Volgens deze regels werden woorden met -cht voortaan geschreven met -gt: berigt, kragt, ligt, en nog vele meer. Ook omzicht viel de nieuwe schrijfwijze te beurt: omzigt.

Op zeker moment is omzigt ook familienaam geworden, misschien omdat aan iemand bepaalde eigenschappen werden toegekend, zoals aan aartsvader Jacob, bij Vondel:

D’aertsvader Jakob, wien ’t aen omzicht niet ontbrack,
Smoorde Esaus bittren wrock.
(Koning David In ballingschap, vers 917)

’t Ontstaan van de familienaam valt waarschijnlijk in ’t begin van de 18^e eeuw. De oudst gedateerde naamdrager die ik gevonden heb, is Jan Willemze Omtzigt (± 1738-< 1817) te Mijdrecht. Zijn naam werd ook wel aldus geschreven: Jan Omsigt, zonder t dus, net als die van zijn dochter Johanna Jansdr Omzigt (1773-1827). De vader van Jan heette Willem Omtzigt; zijn levensdata zijn onbekend.

Aanvankelijk komen in de stamboom de schrijfwijzen Omzigt en Omtzigt naast elkaar voor, maar gaandeweg verdwijnt de eerste en blijft alleen Omtzigt over. In 2007 kwamen er in Nederland 147 naamdragers Omtzigt voor. Zie ’t kaartje met de aantallen per gemeente; in de gekleurde gemeenten waar geen cijfertje bij staat, komen minder dan 5 naamdragers voor.

Geen van de andere schrijfwijzen, omzicht en omzigt, heeft ’t tot familienaam gebracht, Omtzigt is de enige. Omgekeerd komen de vormen omtzicht en omtzigt mét t weer niet voor als gewoon substantief.

De t behoort dus specifiek toe aan de familienaam, maar waar komt ie vandaan? ’t Is ondenkbaar dat die een weergave is geweest van de uitspraak, want die t geeft juist problemen bij ’t uitspreken en bij ’t schrijven wordt ie vaak vergeten, zoals we zagen en zoals ik nog kan laten zien met een paar citaten, uit regeringsdocumenten nog wel.

• Website Rijksoverheid: Kamerbrief over amendement Omzigt over Tijdelijke wet uitwisseling persoonsgegevens.
• UHP KOT; Kamerstuk | 07-02-2023 Ministerie van Buitenlandse Zaken, Datum 23 mei 2023: Betreft Beantwoording vragen van het lid Omzigt (Omtzigt) over het bericht dat Japan weigert verantwoordelijk te nemen voor de onmenselijke behandeling van ‘troostmeisjes’.
• NOS Nieuws• maandag 21 augustus, 12:30: Omzigt over zijn partij, versplintering en kabinetsdeelname

Nu is een ingevoegde spraakklank als de t in ’t Nederlands niet ongewoon, maar dat invoegen is wel aan een bepaalde voorwaarde gebonden: de invoeger moet wat zijn articulatieplaats betreft gelijk zijn aan de voorafgaande medeklinker.

Zo verschijnt een t, wat een dentaal (een tandmedeklinker) is, alleen na een dentale nasaal, te weten de n: prins wordt dan prints. Ook in familienamen komt dat voor. Bijvoorbeeld in Frantzen en Frantsen, die ontstaan zijn uit Fransen; Jantzen uit Jansen.

De eerste medeklinker in Omtzigt is een m, een labiale medeklinker, een lipmedeklinker. Daar past een t dus niet bij. De enig fonetisch juiste invoeger na de m is een p, want dat is ook een lipmedeklinker. Voorbeelden genoeg: betaampt (betaamt); neempt (neemt); vreempd (vreemd), vormen die eertijds ook zo geschreven werden, maar tegenwoordig vaak zo uitgesproken worden, ook al is men er zich niet van bewust.

Bij kleinwoordvorming krijgen substantieven die op -m eindigen ’t achtervoegsel -pje: boompje, raampje, oompje. Ook in familienamen verschijnt de ingevoegde p: naast Domselaar, van komt voor Dompselaar, van; naast Beemt, van den ook Beempt, van den.

Omzigt had dus Ompzigt moeten worden. De invoeging van een t in Omzigt, de familienaam, maar niet in ’t gewone substantief, is daarom niet ’t gevolg van een fonologisch proces en ook niet van de uitspraak. Er moet hier waarschijnlijk een eigenwijze pennevoerder voor verantwoordelijk gehouden worden, iemand die ’t beter meende te weten of een familielid dat die t wel chic vond staan.

Dat ze daarmee de latere naamdragers opzadelden met een uitspraakprobleem én een schrijfprobleem hebben ze zich niet gerealiseerd. Want dat ’t uitspreken van die t aandacht vereist, is wel duidelijk. ’t Is bovendien een geval van spellinguitspraak, zoals je dat ook wel eens hoort als mensen de t uitspreken in lichtje of beestje, gefixeerd als ze zijn op de gespelde vorm. Ik raad dat af. Zeg toch gewoon lichje en beesje, net als iedereen, en dus ook Omzigt, tegen de heer Omtzigt.

Gebruikt:

• DBNL (Digitale Bibliotheek Nederlandse Letterkunde)
• Familienamenbank
• Genealogie-online
• Historische woordenboeken