‘Gesnopen?!’ Dit woord roept bij mij onmiddellijk associaties op met boefjes uit stripboeken en feuilletons uit de jaren dertig en daarna, zoals de Zware Jongens uit de Donald Duck. Komt gesnopen voor ‘gesnapt’ inderdaad uit dergelijke teksten en hoe is de vorm ontstaan?

In het WNT wordt gesnopen niet genoemd en het ontbreekt ook in de elektronische Woordenbank van de Nederlandse dialecten (eWND) en de Woordenbank van de Nederlandse Dialecten, dus het zal geen oorspronkelijke dialectvorm zijn. Volgens het Groene Boekje is gesnopen een tussenwerpsel. De nieuwste versie van Van Dale noemt het een schertsend bijvoeg­lijk naamwoord voor ‘ge­snapt, be­gre­pen’, en vermeldt het ook onder het werkwoord snappen als schertsend voltooid deelwoord naast gesnapt. De vraag dringt zich op: is gesnopen ontstaan als voltooid deelwoord of als tussenwerpsel? (De vermelding als bijvoeglijk naamwoord lijkt me een vergissing.) Kunnen de oudste citaten licht werpen op die vraag?

Voltooid deelwoord

In de historische kranten piekt gesnopen tussen de jaren dertig en vijftig van de twintigste eeuw, wat overeenkomt met mijn intuïtie, maar het eerste voorkomen dateert al uit eind negentiende eeuw. De oudste citaten komen uit Indonesische kranten. Zo staat in de humoristische schets ‘Theorie voor de recruten’ in het Bataviaasch Nieuwsblad van 18 april 1896: ‘Dit nu heet insubordinatie en wordt zwaar gestraft. Gesnopen?’ Dat de woordvorm aanvankelijk in Indonesische kranten voorkwam, kan een indicatie zijn dat de vorm is ontstaan onder Indonesiërs die Nederlands als tweede taal leerden en gesnopen gebruikten als voltooid deelwoord van snappen, omdat ze dat werkwoord ten onrechte beschouwden als een sterk werkwoord. De oorzaak kan echter ook trivialer zijn, namelijk dat redacteuren van Indonesische kranten wat vaker spreektaal opnamen dan hun Nederlandse collega’s. Want dat gesnopen een spreektaalvorm is, is al in de oudste citaten duidelijk.

Het is echter problematisch om gesnopen te zien als voltooid deelwoord bij snappen. Weliswaar worden sterke werkwoorden gekenmerkt door klinkerwisseling in de verleden tijd en het voltooid deelwoord, maar een klinkerpatroon met een a in de onbepaalde wijs en verleden tijd en een o in het onvoltooid deelwoord bestaat niet. En hoewel in de loop van de tijd diverse werkwoorden van een zwakke vervoeging zijn overgegaan naar een sterke, was die verandering nooit willekeurig maar gebeurde altijd naar analogie van een bestaand klinkerpatroon. Zo zijn sinds het Middelnederlands onder andere mijden, prijzen, schijnen, spijten en wijzen sterk geworden naar analogie van rijden (reed, gereden), hebben kluiven en stuiten zich gericht naar buigen (boog, gebogen), en hebben treffen en zenden zich aangepast aan helpen (holp, geholpen).

De vervoeging snappen – snapte – gesnopen kan dus niet zijn ontstaan naar analogie van een bestaand klinkerpatroon. Hoe dan wel? In dit verband is het interessant dat er meer gevallen bestaan waarin van een zwak werkwoord een onregelmatig voltooid deelwoord met -o- wordt gevormd. Voorbeelden zijn ik heb georven in plaats van geërfd, de muizen hebben alles opgevroten in plaats van opgevreten, hij heeft het cadeau omgerolen in plaats van omgeruild (zie hier voor nog enkele wat ongebruikelijkere voorbeelden). Die onregelmatige o-deelwoorden zijn telkens spreektaalvormen die gebruikt worden in plaats van de normale, regelmatige deelwoorden om een grappig effect te sorteren.

Het is denkbaar dat taalgebruikers uit vormen als georven en gevroten de ongeschreven regel hebben gedestilleerd dat een onregelmatig voltooid deelwoord op -o- een humoristische werking heeft, en conform die regel het voltooid deelwoord gesnopen hebben gevormd. Een bezwaar tegen deze verklaring is dat vormen als georven, gevroten en geroold wél passen bij bestaande klinkerpatronen van de sterke werkwoorden (zoals helpen en buigen), terwijl dat niet geldt voor gesnopen.

Tussenwerpsel

Dat gesnopen is ontstaan als onregelmatig voltooid deelwoord, is dus niet overtuigend aangetoond. Zou de vorm dan wellicht oorspronkelijk een tussenwerpsel zijn geweest? Daarvoor pleit in ieder geval het oudste citaat dat ik heb kunnen vinden. Dat oudste citaat staat in het Bataviaasch Nieuwsblad uit 1893 en luidt: ‘Gesnipt, gesnapt, gesnopen!’ Hier is gesnopen een tussenwerpsel en bovendien onderdeel van een langere verbinding, die de klinkerwisseling i – a – o vertoont. Zo’n langere verbinding wordt in de kranten vaker genoemd. Zo is in 1922 in een Nederlandse krant sprake van ‘Gesnapt, gesniept, gesnopen?’, terwijl een krant in 1924 hierop varieert: ‘Gesniept gesnapt gesnopen?’ En al eerder, in 1910, blijkt dat een onderwijzer de uitdrukking ‘snip, snap, gesnopen’ inzette als didactisch middel:

Was de uitlegging gegeven, dan vroeg de onderwijzer: snip, snap, gesnopen? En in koor werd dan daarmee ingestemd. […] Chaos is een moeilijk woord. Maar het is precies ’t zelfde als rommelzoodje. Onthoudt dat maar. Snip, snap, gesnopen? En het zachte koor viel weer in: snip, snap, gesnopen!

Slechts eenmaal, in 1895, lijkt er sprake te zijn van een voltooid deelwoord: ‘Ik heb gesnipt, gesnapt, of gesnopen’.

Het klinkerpatroon i – a – o komt vaker voor bij tussenwerpsels, vergelijk bim bam bom, tik tak tok, ding dang dong, pling plang plong. Dit worden allitererende of ablautende herhalingswoorden genoemd. Omdat de langere verbinding wat ouder is dan het enkele gesnopen, is het goed denkbaar dat gesnopen is losgemaakt uit de langere, allitererende verbinding gesnipt, gesnapt, gesnopen. Die langere verbinding zou dan zijn ontstaan vanuit de basisvorm gesnapt, waaraan volgens het vaste klinkerpatroon van allitererende herhalingswoorden voor het humoristische effect vormen met i en o werden toegevoegd. Omdat de vorm gesnopen mooi aansloot bij andere schertsende deelwoorden met o, zoals georven en gevroten, kon hij zich gemakkelijk loszingen uit de lange verbinding, en zowel de functie van tussenwerpsel als van voltooid deelwoord aannemen.

Terwijl het enkele gesnopen inmiddels zo bekend en frequent is dat het in de woordenboeken is opgenomen, geldt dat niet voor de langere verbindingen waaruit gesnopen waarschijnlijk is voortgekomen. Die zijn niet gestandaardiseerd maar ze vertonen variatie (gesnipt, gesnapt, gesnopen naast snip, snap, gesnopen en gesniept, gesnapt, gesnopen). Bovendien laten de corpora grote tijdshiaten zien: gesnipt, gesnapt, gesnopen komt in de kranten voor in de jaren 1893, 1982 en 1991 en wordt op internet nog steeds in moderne teksten gebruikt, terwijl snip, snap, gesnopen wordt vermeld in 1910 en 1981. De verbindingen zullen dus telkens opnieuw door een creatieveling zijn verzonnen. Eenzelfde creativiteit lag ten grondslag aan de titel van een radioprogramma uit 1964: ‘Snoepen… sniep… gesnopen, klankbeeld over de Nederlandse taal’. Helaas heb ik niets kunnen vinden over de inhoud van het programma of de bedenker van deze intrigerende naam. Ik houd me aanbevolen voor informatie daarover.