Instrumenten en standaardwerken van de frisistiek voor onderzoek en onderwijs van neerlandici en anderen*
* Ik wil Siebren Dyk en Willem Visser bedanken voor hun nuttig commentaar op dit artikel. Resterende fouten zijn uiteraard voor mijn rekening.
Een belangrijk verschil tussen frisisten en neerlandici is dat frisisten beter op de hoogte zijn van de neerlandistiek dan neerlandici van de frisistiek. Dat is geen verdienste van frisisten. Dat komt gewoon omdat Friezen een tweetalige biculturele minderheid in Nederland zijn terwijl Nederlanders dat niet zijn. In het verlengde daarvan weet een frisist veel van Nederlandse taal- en letterkunde, maar het omgekeerde is zeldzamer. Nu zijn er erkende uitzonderingen zoals Prof. Wilken Engelbrecht, neerlandicus aan de Universiteit van Olomouc. Onlangs werd mij gevraagd om een bijdrage te schrijven voor een jubileumboek voor Prof. Engelbrecht. Het leek me een goed idee om een toegankelijk overzicht te maken voor de neerlandicus die zegt: “ik wil met minimale inspanning maximaal toegang krijgen tot de frisistiek”. Zodoende heb ik een beredeneerde toegangspoort gemaakt voor neerlandici om snel de weg te vinden in Friese taal- en letterkunde, standaardwerken, woordenboek en taalcorpora. Ik heb toestemming van de redactie van het jubileumboek gekregen om dit artikel ook op neerlandistiek te publiceren, als de bron telkens maar vermeld wordt (zie onder dit artikel). Frisistiek is een leuke extra voor de neerlandicus, al was het alleen maar omdat frisisten altijd wel een gastcollege willen geven. We hebben op de Fryske Akademy de powerpoints klaarliggen met colleges over diverse aspecten van de frisistiek: de geschiedenis van het Fries, de taalsociologie, de sociofonetiek, de syntaxis, de literatuur, enzovoorts.
1. Inleiding
Het idee voor deze bijdrage heeft meerdere wortels. Als eerste het thema van dit jubileumboek, The embarrassments of interdisciplinarity, dat verwijst naar de habilitatie van de jubilaris (Engelbrecht 2009). In de titel van de onderhavige bijdrage wordt dit thema reeds tot uitdrukking gebracht.
Als tweede: Wilken Engelbrecht vervult de functie van hoogleraar neerlandistiek in de Universiteit van Olomouc. Nu is neerlandistiek een andere verzameling disciplines dan frisistiek, en bovendien is de frisistiek klein wat geld, macht en fte’s betreft, hoewel overigens gezegend met veel enthousiasme en onbezoldigde wetenschappelijk geschoolde hulptroepen. Maar natuurlijk zijn neerlandistiek en frisistiek verwant, niet alleen in hun multidisciplinaire object van studie (minimaal taalkunde, letterkunde), maar ook omdat Fries en Nederlands nauw verwante West-Germaanse talen zijn. Het mooie is nu dat Prof. Engelbrecht, als hoogleraar neerlandistiek, de moeite heeft genomen om een bijdrage te leveren aan de frisistiek door een geschiedenis van de Friese literatuur in het Tsjechisch te publiceren (Engelbrecht et alia 2020), en bijvoorbeeld ook een artikel over Friese literatuur vanuit een Centraal-Europees perspectief (Engelbrecht 2018). Dit vraagt natuurlijk om een wederdienst vanuit de frisistiek aan de neerlandistiek.
En zo kom ik bij de derde wortel. Een collega van mij, historicus Wiebe Bergsma, schreef ooit een boek (1993) waarin hij onderzoekers op weg helpt die een aspect van middeleeuwse (Friese) geschiedenis willen onderzoeken. Ik heb de titel van zijn boek (Net alles witte, wol fine kinne) geleend en in het Nederlands vertaald. Natuurlijk kan ik in het bestek van dit artikel niet zo ambitieus zijn als hij. Mijn doel is om een overzicht te presenteren van de belangrijkste werken op het gebied van Friese taalkunde en letterkunde ten behoeve van neerlandici en andere geïnteresseerden. Terloops komen ook enkele andere disciplines aan de orde, die zijdelings aan de frisistiek gerelateerd zijn.
Uit deze drie wortels komt dit artikel, een beknopt overzicht van de belangrijkste overzichtswerken en instrumenten op het gebied van de frisistiek die als metataal het Engels of het Nederlands hebben. Zo biedt dit artikel een provisorisch handvat voor neerlandici en anderen die in hun onderwijs of onderzoek een plaatsje, groot of klein, voor het Fries of Friesland willen inruimen. Ik beperk me hierbij tot eigentijdse werken en tot wat in internationaal taalgebruik West Frisian heet, het grootste lid van de Friese taalfamilie, die eveneens het Saterfries en het Noord-Fries omvat (Jansen en Hoekstra 2010).
Wie geïnteresseerd is in een uitgebreidere wetenschappelijke bibliografie, zie Breuker (1985), J. Hoekstra (2017): dit laatste werk omvat zowel West-Fries, Saterfries als Noord-Fries en bevat artikelen in verschillende talen, Fries inbegrepen. Voor een uitgebreide beschrijving van de positie van het Fries als minderheidstaal, zie Jensma, Hilton en Visser (2020). Dit uitgebreide online artikel begint met een typologisch, taalkundig en taalsociologisch profiel van het Fries, en besteedt verder aandacht aan standaardisatie, variatie, taalhouding, revitalisatie, onderwijs, media en cultuur.
De focus ligt in het onderhavige artikel niet op compleetheid. Ik probeer juist de belangrijkste overzichtswerken en instrumenten te selecteren. Er is nog zeer veel meer dan hier genoemd wordt. Hieronder volgt dan een gerubriceerde lijst van overzichtswerken en instrumenten voor onderzoek en onderwijs, voorzien van beknopt commentaar van mijn hand.
2. Algemeen
It Beaken. Tydskrift fan de Fryske Akademy. 1938-2019.
Artikelen over frisistiek in de vier West-Germaanse talen.
Enkele afleveringen online. Het is recentelijk opgeheven.
https://www.fryske-akademy.nl/nl/kennis-en-samenleving/tijdschrift-it-beaken.
Munske, Horst Haider, Nils Århammar, Volker F. Faltings, Jarich F. Hoekstra, Oebele Vries, Alastair G. H. Walker en Ommo Wilts, red. Handbuch des Friesischen/Handbook of Frisian Studies. Berlin: Max Niemeyer Verlag. 845 blz.
Dit is een overzicht in artikelen van het frisistisch onderzoek op het gebied van het West-Fries, het Saterfries en het Noord-Fries. Het bevat 79 hoofdstukken, geschreven door 45 auteurs. De bijdragen zijn geschreven in het Duits of in het Engels. Bevat onder andere ook artikelen over taalgeschiedenis, onderwijs en taalpolitiek.
https://doi.org/10.1515/9783110946925.
Schroor, Meindert, red. 2016. Nieuwe encyclopedie van Fryslân. Gorredijk: Bornmeer. 4 delen. 3152 blz.
Er zijn plannen voor een online versie.
Us Wurk. Tydskrift foar frisistyk. Journal of Frisian Studies. 1952.
Artikelen over frisistiek in de vier West-Germaanse talen. Het tijdschrift is op artikelniveau ontsloten en met zoekfuncties te raadplegen via internet. https://ugp.rug.nl/uswurk.
3. Taalkunde Nieuwfries
3.1 Grammatica
Popkema, Jan. 2018. Grammatica Fries. Leeuwarden: Stichting Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje Afûk. 2e druk. 386 blz.
Een vrij uitgebreide, licht prescriptieve grammatica van het Standaard Fries. Er is ook een korte versie van dezelfde auteur en uitgever: ‘Basisgrammatica Fries’.
Tiersma, Pieter Meijes. 1999. Frisian Reference Grammar. Leeuwarden: Fryske Akademy. 163blz.
Een beknopte vlot geschreven grammatica van het Standaard Fries. 2e uitgebreide druk.
Taalportaal.org.
Dat portaal is een in het Engels geschreven wetenschappelijke internetgrammatica op internet van het Nederlands, Fries en Afrikaans. Het Friese deel bevat de meest uitgebreide grammatica van het Fries, omgerekend iets minder dan 1000 bladzijden. Het Taalportaal dekt in beginsel alleen fonologie, morfologie en syntaxis. De auteur van dit artikel schreef het deel over syntaxis. Het deel over morfologie werd geschreven door Siebren Dyk, het deel over fonologie door Willem Visser.
3.2 Woordenboeken
Online wurdboek fan de Fryske taal/Woordenboek der Friese taal. https://gtb.ivdnt.org/search/?owner=wft.
Het Woordenboek der Friese taal (WFT) beschrijft het Nieuwfries van 1800 tot 1975 en bevat ruim 120.000 trefwoorden. Dit 25-delig, wetenschappelijk beschrijvend woordenboek is tot stand gebracht op de Fryske Akademy. Het is het grootste woordenboek van het Fries, en de metataal is Nederlands. Het is digitaal doorzoekbaar op de website van het Instituut voor de Nederlandse Taal.
Zie ook: https://ivdnt.org/woordenboeken/woordenboek-der-friese-taal.
Prisma woordenboek. Fries-Nederlands. Nederlands-Fries. Amsterdam: Unieboek, Het Spectrum. 574 blz.
3.3 Taalgeschiedenis
Jonkman, Reitze en Arjen Versloot. 2012. Fryslân land van talen. Een geschiedenis. Leeuwarden: Afûk. 144 blz.
Een prachtig en rijk geïllustreerd boek over de geschiedenis van het Fries en van de taalvariëteiten die zijn voortgekomen uit het taalcontact tussen Fries enerzijds en Nederlands en Nedersaksisch anderzijds. Er is ook een Engelse versie van: The story of Frisian in multilingual Friesland (2018).
3.4 Taaldatabank
Frisian corpora. frisian.eu.
De taaldatabank bevat al het bekende Oudfries, al het bekende Middelfries (ongeveer 1 miljoen woorden) en een selectie van Nieuwfriese teksten (ongeveer 25 miljoen woorden). Het Middelfries is grammaticaal ge-POS-tagd en gelemmatiseerd. De taaldatabank is nog volop in ontwikkeling. De interface is Engels. Kennis van de verschillende Friese spellingen is met name vereist voor het Nieuwfries. Wie de taaldatabank wil gebruiken, wordt vooralsnog aangeraden om samenwerking met een frisist te zoeken vanwege de (verschillen in) complexiteit tussen de onderdelen van deze taaldatabank.
3.5 Taalbeheersing
Taalhulpmiddelen. frysker.nl.
Dit woordenboekportaal is weliswaar in het Fries, maar bevat een vertaalfunctie om Fries naar Nederlands om te zetten en omgekeerd, verschillende woordenboeken (waaronder een juridisch woordenboek) en een spellingcontrole. Het is primair voor wie Fries wil schrijven en spreken.
3.6 Congressen
Dag van de Friese Taalkunde.
Twee keer per drie jaar. Doorgaans in oktober. De 11e editie was in 2021. https://www.fryske-akademy.nl/nl/nieuws-en-agenda/evenementen/
taalkundedei.
Conference on Frisian Humanities.
Driejaarlijks congres. De eerste editie was in april 2018. Als er een Conference on Frisian Humanities is, is de Dag van de Friese Taalkunde onderdeel van de Conference on Frisian Humanities.
https://www.fryske-akademy.nl/nl/frisianhumanities.
4. Letterkunde
Er zijn weinig letterkundigen van beroep op het terrein van minderheidstalen, het Fries inbegrepen. Het Fries kent echter een levendig literair klimaat. Er zijn naar verhouding veel schrijvers op relatief weinig lezers. De provincie subsidieert de productie van Friestalige boeken.
4.1 Geschiedenis
Corporaal, Joke. 2018. Zolang de boom bloeit. Korte geschiedenis van de Friese literatuur. Gorredijk: Bornmeer. 144 blz.
Een beknopt, haast encyclopedisch, overzicht. Dit boek verscheen tevens in het Engels en het Duits:
As long as the tree blooms. A short history of Frisian literature.
Solange der Baum blüht. Eine kurze Geschichte der friesischen Literatur.
Oppewal, Teake, red. 2006. Zolang de wind van de wolken waait. Geschiedenis van de Friese literatuur. Amsterdam: Bert Bakker. 400 blz.
Geschreven door meerdere auteurs, elke auteur neemt een tijdvak voor zijn rekening.
4.2 Bloemlezingen
Boorsma, Pier, Teake Oppewal en Geertrui Visser, red. 2008. Spiegel van de Friese poëzie. Van de zeventiende eeuw tot heden. 3e druk. Amsterdam: J. M. Meulenhoff. 525 blz.
Tweetalig: Fries op de linkerbladzij, Nederlandse vertaling rechts.
Bruinsma, Ernst, Alpita de Jong en André Looijenga, red. 2018. Swallows and Floating Horses. An Anthology of Frisian Literature. London: Francis Boutle. 387 blz.
Tweetalig: eerst de Friese tekst, dan de Engelse vertaling.
Jong, Alpita de, red. 2000. Fries stamboek. 500 Jaar proza uit Friesland. Amsterdam: Uitgeverij Contact. 600 blz.
Alleen de Nederlandse vertaling.
Vries, Abe de, red. 2008. Het goud op de weg. De Friese poëzie sinds 1880. Gorredijk: Bornmeer. 576 blz.
Tweetalig: Fries op de linker bladzij, Nederlandse vertaling rechts.
4.3 Vertalingen van en naar het Fries
Hoewel de metataal Fries is, bevat het onderstaande boekje overwegend lijsten van vertaalde werken en die lijsten zijn zonder kennis van het Fries ook goed te volgen. Daarom is het hier toch opgenomen. Als wetenswaardigheid: de Bijbel en de complete werken van Shakespeare en van Homerus zijn in het Fries vertaald, maar ook bijvoorbeeld Harry Potter.
Heeres, Richard. 2001. Frjemd wurdt eigen. Oersettingen yn en út it Frysk [Vreemd wordt eigen. Vertalingen in en uit het Fries]. Ljouwert: FLMD.
4.4 Congressen
Dag van de Friese Letterkunde.
Om de twee jaar. Doorgaans in oktober. De 2e editie was onderdeel van de Conference on Frisian Humanities. De 3e editie was in 2020 (toen digitaal vanwege covid-pandemie), artikelen gepubliceerd op sirkwy.frl.
Zie online: https://www.fryske-akademy.nl/nl/nieuws-en-agenda/eerdere-evenementen/letterkundedei.
Conference on Frisian Humanities.
De eerste editie was in april 2018. Driejaarlijks congres. Als er een Conference on Frisian Humanities is, is er geen Dag van de Friese Letterkunde.
Zie online: https://www.fryske-akademy.nl/nl/frisianhumanities.
4.5 Oera Linda Boek
Het beroemdste Friese boek is het Oera Linda Boek, een goed geschreven literaire mystificatie, een zogenaamd herontdekte geschiedenis van de oude Friezen, in een eigen versie van het Latijnse alfabet geschreven in pseudo Oud-Fries op ouderwets uitziend papier. Het werd uitgebracht in 1872, en aanvankelijk door velen als authentiek beschouwd, ook nu nog in bepaalde New Age-kringen. Het verwekte veel opschudding en er verschenen diverse vertalingen. Er bestaat een fraaie uitgave van het Oera Linda Boek met een Nederlandse vertaling en een boeiende inleiding door Goffe Jensma (2006), die tevens een heel boek wijdde aan dit onderwerp (2004).
Jensma, Goffe. 2004. De Gemaskerde God: François HaverSchmidt en het Oera Linda-boek. Zutphen: Walburg Pers. 468 blz.
Jensma, Goffe, red. 2006. Het Oera Linda-boek. Facsimile – Transcriptie – Vertaling. Hilversum: Verloren, 448 blz.
4.6 Toneel
Amateurtoneel is sinds het eind van de 19e eeuw in Friesland buitengewoon populair. Vele dorpen hebben een toneelvereniging die in de winter een toneelstuk opvoert. In de zomer zijn er openluchtvoorstellingen op fraaie locaties. Als gevolg hiervan zijn zeer veel toneelstukken ten behoeve van toneelverenigingen in het Fries vertaald. Zie de Friestalige site voor toneelverenigingen: https://stuft.nl. Daarnaast is er professioneel theater: https://tryater.nl.
5. Oud-Fries
Het Oudfries beslaat de periode van ruwweg 1250 tot 1550. Aanvankelijk behelsde de frisistiek vooral de studie van het Oudfries. Het zijn vooral wetsteksten die zijn overgeleverd.
Bremmer, Rolf. 2009. An introduction to Old Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary. Amsterdam: John Benjamins. 238 blz.
Zeer toegankelijke grammatica met een nuttige inleiding over de geschiedenis en andere wetenswaardigheden omtrent het Oudfries.
Bremmer, Rolf. 2004. Hir is eskriven. Lezen en schrijven in de Friese landen rond 1300. Hilversum: Verloren. 166 blz.
Boeiende studie van het culturele schrijflandschap in Friesland in de dertiende eeuw.
Hofmann, Dietrich en Anne Tjerk Popkema (met Gisela Hofmann). 2008. Altfriesisches Handwörterbuch. Heidelberg: Universitätsverlag Winter. 604 blz.
Vries, Oebele. 1993. Naar ploeg en koestal vluchtte uw taal. De verdringing van het Fries als schrijftaal door het Nederlands (tot 1580). Leeuwarden: Fryske Akademy. 262 blz. Boeiende externe taalgeschiedenis.
Vries, Oebele (with Dieneke Hempenius-van Dijk). 2007. Asega, is het Dingtijd. De hoogtepunten van de Oudfriese tekstoverlevering. Leeuwarden: Steven Sterk, 536 blz.
Een prachtig vormgegeven, monumentale bloemlezing van Oudfriese teksten, vertaald in het Nederlands, met in kleine letters de originele Oudfriese tekst erbij.
Vries, Oebele. 2020. Ferdban. Oudfriese oorkonden en hun verhaal. Leeuwarden: Gorredijk: Uitgeverij Noordboek, 432 blz.
De oorkonden weerspiegelen het dagelijkse leven, arm en rijk, met aandacht voor o.a. zaken als vete en vrijheidsstrijd.
6. Middelfries
Het Middelfries beslaat de periode van ruwweg 1550 tot 1800. Er is geen uitgebreid standaardwerk dat een goede ingang biedt tot de Middelfriese taal of literatuur, noch in het Nederlands noch in het Engels. In het Handbuch (zie sectie 1) staat een kort Duitstalig overzichtsartikel van Antonia Feitsma getiteld Mittelfriesische Sprache und Literatur. In bloemlezingen is soms wat Middelfriese literatuur opgenomen (sectie 4.2). In geschiedenissen van de letterkunde wordt ook aandacht besteed aan Middelfriese literatuur. Het beste overzichtsartikel is van Philippus Breuker getiteld Literatuur als liefhebberij. Van 1540 tot 1822. Het is te vinden in Oppewal (2006), zie sectie 4.1 van dit artikel. De belangrijkste Middelfriese schrijver is Gysbert Japicx. Over hem is zeer veel geschreven. Philippus Breuker redigeerde eveneens een fraaie bloemlezing uit zijn werk, met Nederlandse vertalingen naast het Middelfries.
Breuker, Philippus, red. 2003. Gysbert Japix. Een keuze uit zijn werk. Bolsward: It Gysbert Japicxhûs. 264 blz.
7. Geschiedenis
Hoewel er meerdere deelgeschiedenissen van Friesland of de Friezen bestaan, is er geen enkele in het Engels, een grote lacune. Een spannende goed leesbare geschiedenis uit één stuk in het Nederlands ontbreekt eveneens. Wel zijn er goede boeken over de vroege geschiedenis van de Friezen verschenen, bijvoorbeeld Van der Tuuk (2013) (zie hieronder).
Jensma, Goffe, red. 2011. De canon van de geschiedenis van Friesland: in 11 en 30 vensters. Rapport van de Commissie Canon van Friesland. Leeuwarden: Afûk. 112 blz.
Zie online: https://www.canonvannederland.nl/nl/fryslan/fryslan.
Kooistra, Douwe en Erik Betten, red. 2012. Frieslands verleden: De Friezen en hun geschiedenis in vijftig verhalen. Leeuwarden: Fryske Akademy.
HISGIS/Historisch Geografisch Informatiesysteem. hisgis.nl.
Een unieke digitale voorziening voor ieder met interesse in kaarten, historie, huizen, namen, genealogie en grondbezit. De fundering ervan bestaat uit het gedigitaliseerde oudste kadaster uit 1832. Daaraan worden gekoppeld belasting- en volkstellingsgegevens, akten van de burgerlijke stand, bouwdossiers, criminaliteitsregisters en dergelijke.
Tuuk, Luit van der. 2013. De Friezen. De vroegste geschiedenis van het Nederlandse kustgebied. Utrecht: Omniboek.
8. Onderwijs en meertaligheid
De Fryske Akademy werkt altijd nauw samen met het Mercator Europees Kenniscentrum voor Meertaligheid en Taalleren. https://www.mercator-research.eu/nl. Zie aldaar voor meer informatie over onderwijs in het Fries en in andere Europese minderheidstalen.
9. (Gast)lessen Frisistiek, samenwerking, verzoeken om informatie
Wie van buitenaf onderzoek wil doen naar het Fries of gewoon bepaalde informatie zoekt, kan contact opnemen met de Fryske Akademy, onderzoeksinstituut voor Friese taal, cultuur en geschiedenis: https://www.fryske-akademy.nl, fa@fryske-akademy.nl.
Wie vooral op zoek is naar bibliografische informatie, naar specifieke boeken of artikelen over het Fries of Friesland, kan contact opnemen met Tresoar, een provinciale bibliotheek van academisch niveau: https://www.tresoar.nl, info@tresoar.nl. Catalogus: https://tresoar.on.worldcat.org/v2.
Voor cursussen Fries kan men terecht bij de Afûk, die ook cursussen voor niet-Friestaligen aanbiedt. De Afûk (de algemene Friese onderwijscommissie) bezit tevens een uitstekende boekhandel met boeken over het Fries en Friesland: https://afuk.frl, ynfo@afuk.frl.
Als frisisten zijn wij blij met alle aandacht die wij kunnen krijgen. Tevens zijn wij erop gericht service te bieden aan wie ons benadert met verzoeken om gastcolleges, samenwerking, stageplaatsen, gemeenschappelijke onderzoeksplannen, enz. Gastcolleges kunnen immers ook digitaal, op afstand, gegeven worden.
Bibliografie bij de Inleiding
Bergsma, Wiebe. 1993. Oer Fryske skiednis nei de midsieuwen: net alles witte, wol fine kinne. Ljouwert: Fryske Akademy.
Breuker, Philippus H. 1985. Oriëntatie in de frisistiek. Ljouwert–Leeuwarden: Fryske Akademy.
Engelbrecht, Wilken. 2009. Plurima sub falso tegmine vera latent. Recepce římských spisovatelů ve školském prostředí renesance dvanáctého století. Olomouc: Univerzita Palackého.
Engelbrecht, Wilken. 2018. ‘Fries en Friese literatuur vanuit een Centraal-Europees perspectief’. Aspekten fan Fryske literatuer. It Beaken, Tydskrift fan de Fryske Akademy 80 (3-4): 146-163.
Engelbrecht, Wilken, Benjamin Bossaert, Kateřina Cukrová, Jana Engelbrechtová, Andrea Grygarčíková, Barbora Hejdušková, Pavlína Kovářová en Gabriela Vrzalová. 2020. ‘Leaver dea as slaaf’ (Raději mrtvý než být otrokem). Dějiny fríské literatury. Praha: Libri.
Hilton, Nanna Haug, Goffe T. Jensma en Willem Visser. 2020. ‘Frisian’. Linguistic Minorities in Europe Online. https://doi.org/10.1515/lme.10739543.
Hoekstra, Eric. 2022. “Weinig weten, veel vinden: Instrumenten en standaardwerken van de frisistiek voor onderzoek en onderwijs van neerlandici en anderen.” In: Flor-Górecka, A. & Křížová, K. (eds.) Plurima sub falso tegmine vera latent: The embarrassments of riches. Lublin: Learned Society of the John Paul II Catholic University of Lublin, p. 295-306. (Jubileumboek 2022 voor Prof. Wilken Engelbrecht, U. of Olomouc).
Hoekstra, Jarich. 2017. ‘Frisian’. In Oxford Bibliographies in Linguistic, geredigeerd door Mark Aronoff. New York: Oxford University Press.
Jansen, Mathilde en Eric Hoekstra. 2010. ‘Het Fries als taalfamilie’. Nemokennislink, 27 januari 2010. https://www.nemokennislink.nl/publicaties/het-fries-als-taalfamilie.
Laat een reactie achter