It earste diel fan Op syn Feensters ¹, skreaun troch Reitze Jonkman (fan Nijskoat) nei oanlieding fan Willem Winters, Ut Feensters; hoe staat het ervoor. Leeuwarden 2006.

In alderaardichst boekwurkje (13 by 13 sm., 26 s.) fûn ik op myn sneuptocht nei boarnen foar dizze kollum oer it Hearrenfeanster dialekt: Ut Feensters fan de mearsidige Willem Winters. It is in lytse fundgrube foar ien fan de opmerklikste dialekten fan Fryslân én fan Nederlân. Winters wit as net-taalkundige bûten it ramt fan de frisistyk/nearlandistyk om op sjoernalistike wize in ynformatyf oersjoch del te setten, wêrby’t er net alles yn allerhanne jargonfekjes triuwt.² In soad fan de boarnen dy’t ik hjir brûk, komme fia Winters, mar ik sil as frisist/nearlandist besykje om it dialekt fan It Feen al yn in algemiener histoarysk en taalsosjologysk ramt te setten. Ien fan dy fekjes is it kategorysearjen fan dizze taalfariëteit mei ‘Stedsk light’, in namme yn de geast fan ‘flekke’; in grut doarp dat net oan de stedsstatus takommen is. Dat unvolendete hinget ek oan de taal; as der al wat oer skreaun wurdt, dan bestiet der grutte twifel om it mei ‘Stedsk’ te beneamen. Yn de earste twa ôfleveringen presintearje ik in koarte histoaryske skets ferdield oer de iermoderne (1a) en moderne tiid (1b), dy’t ynsjoch yn de kontemporêne kontekst jaan moat. Dan kin yn de tredde ôflevering nei de taalsosjologyske en taalkundige kant sjoen wurde.

Iermoderne tiidrek: begjin fan it plak en syn taal

Oan it begjin fan It Hearrenfean as plak gong in belangrike histoarysk feit foarôf: de oprjochting fan de Skoatterlânske feankompanjy fan de hearen Van Dekema (fan Jelsum-Ljouwert), Van Cuyck en Foeyt (beide fan Utert). Dat betsjut net dat ’t vlecke Heerenveen der op datselde stuit der samar ynienen wie; it soe pas desennia letter as in feankoloanje ûntstean tusken Opperbant (Terbant), Niehasck (Nijehaske) en Aldeschot (Aldskoat) yn.³

De namme [de/’]Sheerenfeen (’t feen Fan de heeren) mei dan aardich gau húsriem wurden wêze, want dy stie mei syn âldste attestaasje al yn 1579 op de kaart (rjochts fan it feanstreamke de Dracht), mar dat wie nét foar it plak sels mar foar it (fean)gebiet yn algemiene sin (sjoch de saneamde ‘Pauwekaart’ fan Sibrandus Leo út 1579: ferlykje op kaart 1 de gruttere letter fan Seuen:[wolden] mei de lytsere letter foar in plaknamme as Niehasck). Der wie blykber noch gjin of net safolle bebouwing dat der sprake wie fan in echte delsetting. Histoarikus Dick Bunskoeke hat op grûn fan argyfdata de begjinsituaasje om 1550 hinne yn kaart brocht sadat der in foarstelling fan te meitsjen is (Sjoch kaart 2).

Ergo: gjin omstannicheden om al fan in wenplak út te gean. Mar wannear dan wol? Der liket yn 1580 in begjin fan bebouwing west te hawwen; de oantsjutting ‘Schoteruitburen’ jout oan dat it foarsichtige begjin noch as in ûnderdiel fan Aldskoat sjoen waard. De âldste attestaasje fan it plak komt út 1595. Doe ferskynde de plaknamme THEERENFEEN (like grut as SNITZ, ILST, SLAET, LYOWERT, ensfh, yn it Lânfrysk!) op de kaart fan Leo Sibrandus. Omstannichheden lykas it begjin fan de Tachtichjierrige oarloch hawwe nei alle gedachten de opbou fan it plak yn de sechtjinde iuw fertrage.

Ek al stiet it plak dan ein sechtjinde iuw ‘op ‘e kaart’, it wurdt troch de skiedskriuwer fan Fryslân Pier Winsemius (1586-1644) noch net as ien fan de doarpen fan Skoatterlân neamd yn syn ‘t Heerenveen yn de Chronique ofte Historische geschiedenisse van Vrieslant (1622); hy seach it as in ‘Buurte’ en ‘Fleck’. Om ekonomyske redenen is er der wol hiel posityf oer:

“De grietenye [Skoatterlân is] in ’t Heerenveen voor twee darde parten gelegen / seer lustige ende beboude plaetje van groote neeringe ende handel / twelck meerendeels in turf bestaet / die met groote mennichten in Hollandt / Vvtrecht ende Overyssel, uyt het Heerenveen ghegraven / ende te schepe ghevoert wort. (…) Deze Veenen (…) twelck in tijde van gravinghe meer als daghelijcks met duijsendt persoonen bearbeybeydet wort / die uyt den Drenthen en de Ommelanden aldaer coomen, ende haer rijckerlijck erneren tonen [consumeren]. Daerom het Vleck Heerenveen oock seer aenwascht ende toeneemt in neeringhe ende welvaren / alsoo dat in den jare 1620. daermeer als 25000 guldens op een Jaer verbout zijn. Het Vleck Heerenveen heeft oock een Weeckmerckt op een saterdach/alwaer van Leeuwarden, Boldwert, Sneeck ende andere plaetsen/ vele Cooplieden met hare waren comen / behalven de Cooplieden vande naesthelegene Grietenyen.”

Winsemius Schoterlandt (1622) [kursivearring fan Jonkman]

Winsemius ferwiisde ek nei 1551 doe’t Van Dekema-en-dy úteinsetten om de feangrûnen (‘weeck morasch’, ‘Clijn’ en in ‘groot buijcklich Meer ofte water’) yn in winstopsmitende feanterij om te setten. Begjin santjinde iuw set de groei troch migraasje fan relatyf grutte oantallen minsken fan bûten Fryslân (Drinte en Grinslân) yn; it Feen ûntjout him yn frij koarte tiid ta in dynamysk en suksesfol doarp mei hannelskontakten mei de gruttere Fryske stêden. Histoarikus – en ek âld-Feenster – Dick Bunskoeke typearret it as in “boomtown” (Veenbrief 1, 1997: 5-12).

Mear as in iuw letter wurdt der oer de iuw dêrnei, yn de earste helte fan de achttjinde iuw, in frijwat sjovinistyske mar wol plausibele beskriuwing jûn troch de âld-Feenster Johannes Franciscus Schouwen:

“Korte Beschrijvinge Van ’t Beroemde Vlek HEERENVEEN
Heerenveen (…) is voortyds een Buurt geweest, dog tegenwoordig een groot, aanzienlyk en zeer neringryk Vlek, en door de gestadige doortogten uit Friesland na Drenthe, Overijssel en verders na Utregt, Gelderland en Holland, over al bekent. [s.15)] (…) In den tyd van het turfgraven omtrent het jaar 1620. hebben ‘er dagelysk over de duisend menschen, uit Drenthe en de Ommelanden van Groningen daar gekomen, aan gearbeit, die ‘er zig rykelyk generen konden.” [s.20]

Nêst noch oare data – grif op grûn fan Winsemius – neamde Schouwen ‘fraeije Burger-wonigen digt bebouwt’ en ‘aanzienlijken Heren-huizen’ lykas Oenema- en Crack-state. Hy heakket – ek neffens dyselde boarne – noch mear ynfloeden fan bûtenôf ta. Op de ‘Week-merkten’ kamen nammentlik net inkeld de fearskippen fan de Fryske stêden, mar ek dy fan Amsterdam en Grins. ‘Zoo dat deze week-merkt by uitsteekendheid zeer veele steden overtreft (…), want buiten en behalven de grote kwantiteit granen (…) steekt niet weinig uit de zeer aanzienlyke Vleeschmerkt, de welcke om het groot debiet en ’t gemak der Burgeren, buitenluiden en Vreemdelingen 5. á 6. maanden lang wordt gehouden.’ De nammen ‘Friesch ’s Gravenhage’ en ‘het Haagje’ (en yn in gedicht sels ‘Friesch Atheen’!) yn de santjinde iuw jouwe oan dat de Feensters doe al net te min oer harsels tochten (Schouwen 1727: 15-31). De skeldnamme Poehanen hat dêr fansels alles mei te krijen…

Oer de taal fan de flekke waard net skreaun, mar fanwegen it neamde komôf fan de ynkommen minsken fan bûten Fryslân en dy fan de ûntfryske stêden yn Fryslân (en it feit dat Leo Sibrandis yn 1595 yn tsjinstelling mei û.o. Snitz gjin Fryske namme oan Theerenfeen joech?) sil dat it sprutsen dialektale Nederdútsk fan dy tiid wêze, sa’t dat ek yn sosjaal hegere rûnten en stêden fan Fryslân praat waard. Fan it – oars fierder Frysktalich – stedsje Drylts is in koart fragmint oerlevere: “du Geck lijdste dat een ander bij my op bed komt, daerstu selfs bij my leyste om schildwacht te houden.” (…) “staet op, du hestet verlooren.” (1617). Ek de bekende Fryske genêshear Petrus Baardt (ca.1590-1643/44) skreau yn in Frysk Nederdútsk dialekt: ‘De rest, siet daer, die schenck ick dy / Mijn Wiif een Schapen-Kees of vier, (…) Du raeckster met geen praten af, / Men soeckt dijn Koren, niet dijn Kaf;’ (1645). Letter sille dêr de no bekende stedsdialekten út fuort komme (yn ôflevering II mear dêr oer).

De ûntjouwing fan It Feen wie as feankoloanje oars as de twa oanbuorjende flekken De Jouwer en De Gordyk dy’t harren Frysktalige identiteit oant de dei fan hjoed ta fêstholden hawwe. De migraasje en de ynkommen migraasjetaal fan bûten Fryslân hat fan it begjin ôf oan fan de flekke in stevich stimpel drukt op de taalmienskip. Tagelyk waard dy net-Frysktalige identiteit troch de hannel hieltyd befêstige. It wie in flekke mei in Waach (sûnt 1633) en in dynamysk sintrum dat ek regelmjittige kontakten mei oare Nederdútsktalige hannelsplakken as Ljouwert, Snits, Amsterdam en Grins ûnderhold.

Yn juny mear mei Op syn Feensters 1b

Referinsjes

Bunskoeke , D. (1997). Schoter Heerenveen. De Veenbrief, 1997 (1), 5-12. https://drive.google.com/file/d/10yPBNaqvta0b8Lcz1ASEbrDVhrsxZKOh/view

De Coster, M. (2023). Poehaan. Yn Woordenboek van Populair Taalgebruik. https://www.ensie.nl/woordenboek-van-populair-taalgebruik/poehaan

Salmon, T., Wagenaar, J., Goch, M. v., Isaak (Amsterdam), Volkert van der (Jr, Harlingen), Abraham (Dordrecht), Pieter (Dordrecht), Samuel (II, Leiden), Johannes (Leiden), Jan de (Amsterdam), & Gerrit (Amsterdam). (1803). Hedendaegsche historie, of tegenwoordige staet van alle volkeren; in opzigte hunner landsgelegenheit, personen, klederen, gebouwen, zeden, wetten, gewoontens, godsdienst, regering, konsten en wetenschappen, koophandel, handwerken, landbouw, landziektens, planten, dieren, mineralen en andere zaken tot de natuurlyke historie dienende.

Schotanus, C. (1664). Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt

Schouwen, J.F. (1727). Korte Beschrijvinge Van ’t Beroemde Vlek HEERENVEEN: Gelegen in de Grietenyen van Schoterland en Angwirden, in Frieslands derde Kwartier de Sevenwouden, genaamt. https://books.google.nl/books?id=XwZZAAAAcAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA1&dq=Korte+Beschrijvinge+Van+%E2%80%99t+Beroemde+Vlek+HEERENVEEN&hl=fy&source=newbks_fb&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

Winsemius, P., Frisius, S., & Lamrinck, Jan (Franeker). (1622). Chroniqve ofte historische geschiedenisse van Vrieslant beginnende vanden jaere nae des werelts scheppinghe 3635. ende loopende tot den jaere nae de gheboorte Christi. 1622. : Met schoone figúyren ende een landts. ende steed, caerten verciert. by Ian Lamrinck. https://books.google.nl/books?id=nCWJ9M8JV2UC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT37&dq=winsemius+schoterlandt+heerenveen&hl=fy&source=newbks_fb&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

Winters, W., & Stichting Uitgeverij Perio (Leeuwarden). (2006). Ut Feensters : hoe staat het ervoor? Perio.

Fuotnoaten

1. Mei tank oan Dick Bunskoeke en Klaas Peereboom, twa (âld-)Feensters dy’t my mei materiaal en ynformaasje oer de histoaryske kontekst skewield hawwe. ↩︎
2. Earder ferskynd as artikel ‘Hoe stiet it mei it Feensters’ yn Hjir 6 fan 2005: 38-45. Sjoch ek Winters syn Waar blijft de tijd 17 Taal. 500 jaar Liwwadden, Waanders 2005. [Temanûmer yn searje oer Ljouwert yn 20 dielen]. ↩︎
3. Yn Wikipedia [NL-ferzje] wurdt foar it begjin fan It Hearrenfean abusivelik wol fan it oprjochtsjen fan de Feankompanjy útgongen: ‘Heerenveen is het oudste veenkanaaldorp van Nederland. De plaats is in 1551 ontstaan op het kruispunt van de Heeresloot en de Schoterlandse Compagnonsvaart.’ Dy wetterwegen binne oars ek letter groeven. Monumenten in Nederland; Fryslan (2000: 163) formulearret soarchfâldiger: ‘Heerenveen (It Hearrenfean) Dorp met stedelijk karakter (vlekke), ontstaan bij de ontginning van het veengebied na 1551 door de ‘Heeren Compagnons’ Pieter van Dekema, Johan van Cuyck en Floris Foeijts. In 1556 werd de Heeresloot gegraven, die in het Snekermeer uitmondde.’ [kursivearringen fan Jonkman]. ↩︎