Of: wat in hemelsnaam de betekenis van Zutphen is
Topografische aanduidingen fascineren mij enorm. Ze maken deel uit van onze taal, maar lijken vaak slechts in de verte op het Nederlands dat we spreken. Neem de naam van de Hanzestad Zutphen – wat betekent dat in hemelsnaam? Afgaand op de spelling zou je Zutphen eerder in Zuidoost-Azië dan in Gelderland situeren.
Dat is niet altijd zo geweest. Integendeel: de eerste mensen die naar Zutphen verwezen, deden dat zo duidelijk als ze konden. In een tijd zonder Google Maps, en zelfs zonder opvouwbare ANWB-kaarten, was een goede routebeschrijving van levensbelang. Zutphen was Oudnederlands voor het ‘zuidelijke veen’ – wellicht zo genoemd om het te onderscheiden van een ander, meer noordelijk gelegen veen.
Maar als genoeg mensen op dezelfde manier dezelfde plek omschrijven, verandert een omschrijving in een eigennaam – zoals de bakker ooit De Bakker is geworden. En een eigennaam is in de regel goed bestand tegen de tand des tijds.
Terwijl het Nederlands veranderde, zoals talen dat nu eenmaal doen, bleef Zutphen achter. Het Oudnederlandse sūth werd het hedendaagse zuid, maar Zutphen heeft de u al die tijd bewaard, en er nooit een ui van gemaakt. Zo barst het in Nederland – en in de rest van de wereld – van de topografische tijdcapsules.
Uiteraard zijn niet alle tijdcapsules even oud. Utrecht is etymologisch interessanter dan Lelystad. De alleroudste tijdcapsules vind je echter niet in steden, maar in de natuur – herkenningspunten die er altijd al geweest zijn: bergen, fjorden, vulkanen. In Nederland ben je aangewezen op rivieren.
Waar vrijwel alle Nederlandse plaatsnamen teruggaan op Germaanse woorden, komt het woord Maas hoogstwaarschijnlijk uit een Keltische taal. Bewijs voor de aanwezigheid van Keltische stammen in de lage landen – waarschijnlijk in de eerste eeuwen voor Christus, vóórdat de Germanen vanuit het noorden en de Romeinen vanuit het zuiden hierheen trokken.
De toponymie helpt ons nog veel dieper de geschiedenis in te kijken. Zo is het oude Griekenland vernoemd naar de oude Grieken, maar een groot aantal plaatsnamen verraadt dat er in een ver verleden een taal werd gesproken die niets van doen had met het Grieks.
Zo heb je Zakynthos, Korinthos en Olynthos – allemaal plaatsnamen met een element -nth-, dat verder in het Grieks niet voorkomt. Behalve in woorden die aan diezelfde mysterieuze taal zijn ontleend: labyrinthos, hyakinthos, plinthos. Drie dingen die de oude Grieken nog niet kenden toen ze in het oude Griekenland arriveerden: het labyrint, de hyacint en de plint.Subscribe
In onze wereld kunnen plaatsnamen weerstand bieden tegen het imperialisme van moderne natiestaten. De Baltische talen Lets en Litouws zijn door eeuwenlange druk van Rusland gereduceerd tot de officiële talen van twee kleine, Baltische landen.
Maar wie over artificiële grenzen heen durft te kijken, komt in West-Rusland een hoop Baltische rivieren tegen – helemaal tot aan Moskou. Tegenwoordig gespeld met het cyrillisch alfabet, maar door en door Baltisch. Mensen kun je verdrijven, talen ook, maar met etymologie gaat dat niet zo snel.
Dit stuk verscheen eerder op Gevleugelde woorden
Bij het copy-pasten van dit artikel is ook de subscribe button op Aron Groot zijn substack pagina meegekomen. Niet de hele button maar wel het woord subscribe.
De redactie kan die weghalen waarna ook deze reactie van mij weggehaald kan worden.
Het is aardig bedacht [:] “topografise tijd-capsules” .
Doch het toont onderschatting van hoe “plaatsnamen in de tijd evoluëren” .
Ondanks dat de spelling de afgelopen 100 à 200 jaar in doorsnee geen schokkende wijzigingen heeft ondergaan bij plaats-namen ( de reden daarvan laat ik hier achter-wege ) // is dit niet het geval voor de eeuwen daarvòòr .
Daarin zijn zij geenszins te vergelijken met in barnsteen gevangen en ingekapselde insecten Door de afwijkende spelling van /Zutphen/ ( ten opzichte van “door-ge:evolueerd taal-gedrag” ) heeft men inderdaad un oudere uitspraak-wijze kunnen “conserveren” ( althans deels ! ) // maar niet kunnen voorkomen , dat ( tot op zekere hoogte ) plaats-namen “mee-bewegen met de tijd-geest” . Un mooj voorbeeld is de discussie over de nieuwe naam voor de gemeente Teijlingen ( of Teilingen !? ) .
De verklaring van /Zutphen/ als “zuidelijke veen” is aanlokkelyk en ( redelyk / enigszins ) plausibel // maar blijkens Van Berkel – Samplonius ( 2018 ) niet onomstotelyk [ gegrond-vest ] (- ¿ waarom heeft de redaktie hier niet inhoudelyk ingegrepen ? door op zijn minst er voor te zorgen dat naar deze bron verwezen zou worden [:] ¿ wat voor profijt heeft de “onbekende lezer” dan van digitalizering ? -) . ¿ En hoort de plaats dan niet uitgelegd te worden als “zuid-veen” ( de plaats heet immers niet “Zuther-phen” ) ? Voor de juiste uitleg hou ik echter twijfels …. . Voor de “rijkdom” ( of zo men wil : chaos ) aan historise namen voor Zutfen ( Zutphen ) , zie bijv. Jacobus Anspach //in: NGN 3 ( 1893 : 297-299 ) .
« In onze wereld kunnen plaatsnamen weerstand bieden tegen het imperialisme van moderne natiestaten » Dat is gewoon nonsens . /Kalinin-grad/ is vernoemd naar un vertrouweling van Stalin . De historise naam voor die plaats is , zeg-maar , uit imperialistise motieven ten- gronde gericht ( anno nu ) . /New York/ idem dito ( vernoemd naar de “hertog van York” ) .
Overigens heeft ook het begrip “oud-nederlands” un imperialistise ondertoon ( “los-gezongen van de historise realiteit van de tijd der Karolingers” en daarvòòr ) . Zoals dat trouwens ook geldt voor dat kaartje met “baltise rivier-namen” ( “Baltic hydronyms” ) .
¿ Wat is in deze kontekst als “baltisch” te beschouwen ; wat zijn daarvan de specifike kenmerken ? Vooral als het taalkundig “moejlyk begint te worden” gaan taalkundigen vaak over op oneigenlyke argumenten ontleend aan bijv. archeologie en – in opkomst – “historisch-geöriënteerde / evolutionaire genetica” .