Tijdens de koffiepauze komen op het Instituut voor de Nederlandse Taal vaak interessante kwesties langs. Zoals onlangs de vraag waarom we tegenwoordig spreken over Oekraïne en vroeger over de Oekraïne. Dat was een mooie aanleiding om eens wat dieper in de vermeldingen over (de) Oekraïne te duiken. Ukraine In de zeventiende-eeuwse kranten van het Couranten Corpus komt … [Lees meer...] overEtymologica: (De) Oekraïne
Etymologica
Etymologica: Een Latijnse brief in het Germaans
Voor het maken van de infographic die je hierboven ziet, dook ik onlangs in de etymologie van het woord brief. Hoe Nederlands dat woord er ook uitziet, het is ontleend aan het Latijnse breve, dat ‘kort’ betekent. Die ontlening heeft al heel lang geleden plaatsgevonden, maar de bronnen die ik raadpleegde, bleken van mening te verschillen over de vraag hóé lang geleden dat … [Lees meer...] overEtymologica: Een Latijnse brief in het Germaans
Het Nederlands heeft springlevende naamvallen
In onze vaakst gebruikte woorden! Het Nederlands heeft naamvallen. En dan heb ik het niet over versteende formuleringen als de vrouw des huizes of te allen tijde. Nee – het Nederlands heeft echte, werkende naamvallen. Stel je maar eens voor dat jij, de lezer, mij, Aron, tegenkomt op, bijvoorbeeld, Utrecht Centraal. (Bij uitstek een plek om mensen tegen … [Lees meer...] overHet Nederlands heeft springlevende naamvallen
Etymologica: Lintworm
Een lintworm is zowel een draak uit middeleeuwse verhalen als een lintvormige ingewandsworm. In de eerste betekenis is lintworm een mooi voorbeeld van een tautologische samenstelling. Het gedrocht heette ooit lind (‘draak, slang, worm’), maar toen dit woord niet meer werd begrepen voegde men er worm aan toe, dat dezelfde betekenissen had. Het woord betekent dus eigenlijk … [Lees meer...] overEtymologica: Lintworm
De etymologie van de cycloop
Van de oudheid tot nu Etymologie is van alle tijden. Al in de 7e eeuw voor Christus verklaart de Oudgriekse dichter Hesiodos dat de soortnaam Κύκλωψ (Kuklōps, ‘cycloop, reus met één oog’) begrepen moet worden als een combinatie van de woorden κύκλος (kuklos) en ὤψ (ōps). Over het woord κύκλος (kuklos) heb ik vaker geschreven. Het betekent ‘cirkel’ … [Lees meer...] overDe etymologie van de cycloop
Etymologica: Lapjeskat en schildpadkat
Op mijn vorige stukje over de cyperse kat kreeg ik een groot aantal boze ingezonden brieven van lapjeskatten en schildpadkatten, die de aandacht voor de cyperse zwaar overtrokken vonden en erop wezen dat hun vachtpatronen en de benamingen daarvoor veel interessanter zijn. Als goedmakertje zet ik hen ditmaal in het zonnetje. Lapjeskat De benaming lapjeskat voor een … [Lees meer...] overEtymologica: Lapjeskat en schildpadkat
Etymologica: cyperse kat
In de buurtapp verscheen de noodkreet: ‘Onze kater Bob is vermist! Bob is een flinke cyperse kater die gek is op mensen en veel miauwt.’ Iedereen wist direct: we moeten uitkijken naar een zwartbruin-grijsgestreepte kater. Maar waarom noemen we zo’n kater eigenlijk cypers? En hoe lang doen we dat al? Cyprus De eerste vermelding komt uit een klucht van Everard Meyster uit … [Lees meer...] overEtymologica: cyperse kat
Schrijver of niet; u gebruikt metaforen
Metaforen worden vaak gebruikt als wij bewust spelen met taal om bijvoorbeeld een mooi stukje proza te schrijven of om een effectieve advertentie te ontwikkelen. We zijn ons al bewust van het feit dat de metafoor een belangrijk stijlmiddel is sinds Aristoteles. Toch hoef je geen schrijver of reclamespecialist te zijn om dagelijks gebruik te maken van metaforen. In de jaren 80 … [Lees meer...] overSchrijver of niet; u gebruikt metaforen
Etymologica: Eskimo-ijsjes
Wellicht is het u ontgaan, maar in september van dit jaar heeft de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un het Engelse leenwoord ice cream in de ban gedaan. Jong-un wil het Koreaans namelijk zuiveren van westerse invloed. Woorden als aiseukeurim (ice cream) en haembeogeo (hamburger) moeten van hem worden vervangen door eseukimo respectievelijk dajin-gogi gyeopppang, letterlijk … [Lees meer...] overEtymologica: Eskimo-ijsjes
Topografische tijdcapsules
Of: wat in hemelsnaam de betekenis van Zutphen is Topografische aanduidingen fascineren mij enorm. Ze maken deel uit van onze taal, maar lijken vaak slechts in de verte op het Nederlands dat we spreken. Neem de naam van de Hanzestad Zutphen – wat betekent dat in hemelsnaam? Afgaand op de spelling zou je Zutphen eerder in Zuidoost-Azië dan in Gelderland … [Lees meer...] overTopografische tijdcapsules
Etymologica: Kennemerland
Kennemerland is de naam van een deel van de provincie Noord-Holland. Het gebied wordt begrensd door West-Friesland in het noorden, Waterland en Amstelland in het oosten, de Bollenstreek in het zuiden en de Noordzee in het westen. De naam van het gebied komt van de plaatsnaam *Kinahaim-, de naam voor een gouw, die al vroeg is geattesteerd: in villa Felison nominata in pago … [Lees meer...] overEtymologica: Kennemerland
Etymologica: Joat, oui!
Dit artikel is een hoofdstuk uit mijn boek Die goeie ouwe taal, dat onlangs genomineerd is voor de Taalboekenprijs 2025. Onder het artikel volgt een infographic die je nog meer vertelt over het Frans, waar het laatste deel over gaat. Dat veel talen werkwoorden vervoegen, is geen nieuws. Ik schrijf, jij schrijft, enzovoort. Maar er zijn er ook die het woord voor … [Lees meer...] overEtymologica: Joat, oui!
Hoe het metrum van de Ilias en Odyssee verdwenen klanken terug kan halen
De Ilias en Odyssee zijn in de eerste plaats orale gedichten. Eeeuwenlang werden ze in verschillende varianten van zanger op zanger doorgegeven – totdat ze rond 700 voor Christus eindelijk eens zwart op wit werden gezet. Dat mondeling doorgeven was mogelijk dankzij het vaste metrum. Elke regel in de Ilias en Odyssee verloopt volgens … [Lees meer...] overHoe het metrum van de Ilias en Odyssee verdwenen klanken terug kan halen
Etymologica: Twee onomatopeeën voor scheten
Een stukje dat ik lang heb uitgesteld Dit stukje heb ik lang uitgesteld. Ik heb namelijk een hekel aan schrijven (of praten) over uitscheiding. De woorden ‘poep’ en ‘plas’ krijg ik nauwelijks uit mijn vingers. Zelfs het fantastische Huwelijk van Willem Elsschot wordt voor mij een klein beetje verpest door dat ‘plassen’ in de vierde strofe – ook al weet ik dat het … [Lees meer...] overEtymologica: Twee onomatopeeën voor scheten
Etymologica: Girlpower, van economische term naar geuzennaam
Voor de meeste mensen geldt dat girlpower meteen verbonden wordt met vrouwelijke emancipatie, maar de eerste keer dat girlpower geïntroduceerd werd in het Nederlands vanuit het Engels was dat niet in deze betekenis. Girlpower was namelijk oorspronkelijk een maateenheid. Later wordt het woord opnieuw geleend en blijft het hangen in de … [Lees meer...] overEtymologica: Girlpower, van economische term naar geuzennaam
Etymologica: Fier als een gieter
De uitdrukking is behoorlijk algemeen in Vlaanderen en terwijl sommige taalgebruikers ze een humoristisch karakter toeschrijven, gebruiken anderen ze zonder ironie. Ze bestaat naast trots (of: fier) als een pauw. In Nederland zijn de trotse pauwen bekend, maar de fier gieters niet, of het is als een “typisch Vlaamse” uitdrukking. Zo vormde ze nog de slogan van het feestweekend … [Lees meer...] overEtymologica: Fier als een gieter
Etymologica: Waarom ‘female’ niets met ‘male’ te maken heeft
En waarmee het dan wel te maken heeft Het Engelse female heeft niets met het Engelse male te maken. Sterker nog: female moet je opsplitsen in fem- en -ale. Female is namelijk door de Engelsen ontleend aan het Oudfranse femele. En dat is weer ontstaan uit het Latijnse fēmella (‘meisje’), de verkleinde … [Lees meer...] overEtymologica: Waarom ‘female’ niets met ‘male’ te maken heeft
Etymologica: Huisvlijt
Op 13 augustus vergeleek de Volkskrant de campagneposter van PVV-leider Geert Wilders, met een blonde vrouw en een vrouw met hoofddoek, als ‘zijn nieuwste staaltje huisvlijt’. Dat is geen positieve kwalificatie: de meeste mensen zullen net als ik huisvlijt associëren met gemacrameede tafelkleedjes en zelfgekleide asbakken uit de jaren zeventig. Van Dale is overigens milder in … [Lees meer...] overEtymologica: Huisvlijt
Etymologica: Multiculturele mythologie
Het Griekse pantheon onder een taalkundige loep Het Griekse pantheon heeft op mij altijd een ordelijke indruk gemaakt. Twaalf Olympiërs, ieder met een eigen functie. Toch is het in feite een multiculturele mengelmoes. Dat wordt duidelijk als je naar hun namen kijkt. Ik schreef al eens dat de naam van de Griekse hemel- en … [Lees meer...] overEtymologica: Multiculturele mythologie
Etymologica: Waarom ’tand’ eigenlijk een werkwoord is
De bijtende of de etende? Lopend, horend, lezend, hebbend, tand. Het laatste woord lijkt niet in dit rijtje thuis te horen. De eerste vier zijn immers werkwoorden, onvoltooide deelwoorden om precies te zijn, terwijl tand een zelfstandig naamwoord is. Toch heeft tand hier etymologisch gezien wel degelijk iets te zoeken. Ons … [Lees meer...] overEtymologica: Waarom ’tand’ eigenlijk een werkwoord is
Etymologica: vingerbob
Als je een wondje of snee in je vinger hebt, raadt de huisarts je aan een vingerbob te gebruiken: een katoenen rolletje dat je over je vinger kunt afrollen als een condoom, vandaar de synonieme benaming vingercondoom voor vingerbobs van latex. Vingercondooms worden sinds 1988 genoemd in Delpher, maar als medisch hulpmiddel voor intern onderzoek zijn ze onder artsen al sinds in … [Lees meer...] overEtymologica: vingerbob
Etymologica: Waarom ‘lezen’ ouder is dan lezen
Een semantische ontwikkeling Ons werkwoord lezen is ouder dan de activiteit die het uitdrukt. Eigenlijk is dat niet zo vreemd. Het schrift is immers een relatief nieuwe uitvinding. Sprekers van het Proto-Indo-Europees, onze taalkundige voorouder, kenden het niet. Daarom bestaat het Proto-Indo-Europees ook alleen als hypothetische reconstructie, niet als … [Lees meer...] overEtymologica: Waarom ‘lezen’ ouder is dan lezen
Etymologica: Pissebed is toch uit ’t Frans
"Omtrent de herkomst van de lexicologische overeenkomst aan weerszijden van een taalgrens heerst doorgaans geen onzekerheid" (A.A. Weijnen, 1964) In 2016 verscheen er op Neerlandistiek een artikel van Michiel de Vaan over de etymologie van pissebed in de betekenis ‘paardebloem’, maar ook in die van ’t ‘veelpotige, knagende schaaldier’ dat ook keldermot genoemd … [Lees meer...] overEtymologica: Pissebed is toch uit ’t Frans
Etymologica: toetje
Een driegangendiner in een restaurant bestaat doorgaans uit een voorgerecht, een hoofdgerecht en een nagerecht. Andere woorden voor de laatste gang zijn toespijs en – vooral bekend in het zuiden van ons taalgebied – toemaatje. Gangbaarder varianten tegenwoordig zijn dessert en toetje. Om dat laatste woord is het mij hier te doen. Van bijwoord naar zelfstandig naamwoord In … [Lees meer...] overEtymologica: toetje
Etymologica: Rode, Reukes en Reekens
Op een oude kaart vond ik bij het dorp Genderen de veldnaam Reukes. De naam was niet eenvoudig en snel te verklaren. Het zou toch niet gaan om mannelijke honden, op zijn Brabants ook wel liefkozend reukes genoemd? Of om onwelriekende gassen die ooit uit de bodem van een moeras opstegen? Na enig zoeken kwam de betekenis van Reukes boven water. Het is een zogenoemd … [Lees meer...] overEtymologica: Rode, Reukes en Reekens
