Waarom zeggen we noordwest en niet westnoord, zuidoost en niet oostzuid? vroeg iemand me gisteren. In het algemeen gesteld: waarom zeggen we in dit soort precieze richtingsaanduidingen eerst zuid of noord, en dan oost of west?
Op internet wordt deze prangende kwestie als ik het goed zie, slechts eenmaal behandeld, namelijk op de website Goeievraag. De deelnemers gaan er daar vanuit dat de verklaring gelegen is in het feit dat noord en zuid ‘de belangrijkste windrichtingen’ zijn, en ze doen dat door bijvoorbeeld te wijzen op het feit dat die richtingen corresponderen met magnetische en geografische polen.
Ook Engelstalige websites zoeken meestal een verklaring in deze richting. Volgens mij ligt het andersom.
In de eerste plaats is de veronderstelling onjuist dat het eerste lid van een samenstelling als noordoost het belangrijkste zou zijn. Bij Nederlandse woorden is dat nooit het geval: een huisdeur is een soort deur, een pannenkoek een soort koek, een koekenpan is een soort pan. Het tweede deel is dus het belangrijkste: het noordoosten is een vorm van oosten. (Je zegt bovendien noord-noordoost en niet noordoost-noord).
Nu lijkt me dat ook logischer. Dat gedoe met die magnetische polen en zo, dat is veel te technisch om echt een invloed te hebben op hoe taal werkt. De voorkeur voor noordoost boven oostnoord is natuurlijk niet op rationele gronden vastgelegd, maar er ooit ingeslopen.
En in het dagelijks leven zijn het oosten en het westen belangrijkere windrichtingen, bijvoorbeeld omdat de zon in het oosten opkomt en in het westen ondergaat. Het noordoosten wordt dus gezien als de plaats die iets ligt ten noorden van waar de zon opkomt, niet als de plaats die ten oosten ligt van de richting van de magnetische pool.
noordoost gaat met de klok mee
Ja, en zuidoost gaat tegen de klok in.
En 's nachts oriënteer je je op het noorden: "Als je de poolster vindt weet je welke richting het noorden is en met het zuiderkruis het zuiden."
Dat een fonoloog nu net dat grenssignaal in oostnoord onbesproken laat 🙂
Het eerste lid van de samenstelling nuanceert het tweede lid: winkelbel, belwinkel.
Bij kleuren doen we het ook zo. Blauwgrijs is een blauwig soort grijs, grijsblauw is een grijzig soort blauw.
gaan er daar van uit
De vroegste kaarten hadden het oosten (oriënt) aan de bovenkant, richting Jeruzalem.
Daarvandaan komt ook het woord oriënteren. Het oosten was van oudsher veel belangrijker.
In het Chinees is het andersom (dus oostnoord). Zou bij hun dan de noordzuidas wel belangrijker zijn? De volgorde van samenstellingen (koekenpan) is er hetzelfde als hier.
Discussie over deze kwestie: http://ow.ly/txYsh
De Chinezen vonden het kompas uit en noemden het 'zuiden-aanwijzer': http://ow.ly/txYdx
Dat Noord en Zuid belangrijker zijn vind ik wel plausibel, maar ik denk dat het ook komt omdat de oriëntatie van Oost en West moeilijker is aan te leren. Noord en Zuid is makkelijk, boven en onder, maar wat is Oost en wat is West, wat is links en wat is rechts? Mensen maken bijvoorbeeld wel fouten om aan te geven waar de Westkust en de Oostkust van de Verenigde Staten liggen. Ligt de Westkust rechts of links op de kaart? Als kind moet je ook leren wat links of rechts is en sommige kinderen hebben daar moeite mee. Zo leerde ik dat rechts de kant is van de hand waarmee je schrijft. Dat verklaart voor mij dat er eerder voor Nood Oost is gekozen dan Oost Noord. Herinner ik me nog een scene uit de film de Loteling naar een boek van Hendrik Conscience. Boerenjongens die niet kunnen lezen of schrijven, leren marcheren in het leger. Om te leren wat links en rechts is, wordt er in hun linkerklomp hooi gestopt en in hun rechterklomp stro. Bij het marcheren roept de commandant niet links-rechts, maar steeds hooi-strooi, hooi-strooi!
De heer van Dorpenoost heeft in vele opzichten gelijk, maar hij brengt ons ook enigszins van de wijs. Hij noemt de term noordoost een samenstelling (van noord en oost, begrijp ik) maar het is natuurlijk een heel andere combinatie dan de samenstelling zoals wij die in koekenpan en deurbel gewend zijn. Daar heb je een bepaalde verhouding van ondergeschiktheid in de samenstellende delen, terwijl bij noordoost de samenstellende delen juist om voorrang vechten. Ze zijn volstrekt gelijkwaardig en de plaats die ermee wordt aangeduid ligt net zo noordelijk als oostelijk. De stelling dat het belangrijkste onderdeel achteraan zou moeten staan zoals de bel van deurbel gaat bij noordoost niet op, want noord kan niet zonder oost en oost kan niet zonder noord. Dus waarom dan toch noord voorop?
Ik neig heel sterk naar de richting die DirkJan is ingeslagen. Het windrichtenplaatje is stevig in zijn verticale lijn en minder stevig in zijn horizontale. Iedereen weet wat onder en boven is, zuid en noord, maar het links-rechtsverhaal, west-oost, is niet voor iedereen meteen beschikbaar en daar moet je eerst even, al is het maar 12 duizendste van een seconde, over nadenken. Bij noordoost spreek je dus eerst het evidente uit, noord, en vervolgens het beetjenadenkdeel, oost.
Is dat nu ook zo? Nee, het is een vermoeden, geen vaststelling, geen bewijs, een aanvoelen. Er was iemand die het zo aanvoelde, het zo overdacht, het zo uitsprak en zo door de hele taalgemeenschap gevolgd werd. Er is niemand meer die het in z'n hoofd haalt oostnoord de richting te noemen die hij van Zeeland naar Groningen reisde.
De Noord-Zuidlijn, net zoiets. Volgorde van bouwen?
Oost west, thuis best, alleen vanwege het rijm?
Nee, de suprematie van een term boven een andere is uitsluitend te verklaren uit de volgzaamheid die wij hebben om een willekeurig gekozen dilemma te aanvaarden.
We zouden het stukje eigenlijk ook even aan de heer van Oostendorp moeten voorleggen.
De klemtoon in noordoost ligt op óóst, het tweede deel. In huisdeur op huis, het eerste deel, dus het 'onbelangrijkste' deel. Dat pleit er dan weer voor om noordoost als 'een vorm van noord' te beschouwen, en het noorden als het belangrijst te zien.
Ook naar mijn idee is noordoost een formatie van een andere orde dan noordpool, en kunnen de regels voor het ene niet klakkeloos worden toegepast op het andere (ook al klopt het resultaat…)