• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Was Lodewijk Stegman dronken?

20 februari 2015 door Marc van Oostendorp Reageer

Door Marc van Oostendorp

Toen Willem Frederik Hermans in 1952 zijn rechtszaak won, verloor de literatuur. Dat heeft de Amsterdamse hoogleraar Thomas Vaessens de laatste jaren een aantal keer beweerd. Hermans stond voor de rechter omdat de hoofdpersoon in Ik heb altijd gelijk allerlei onaardige dingen zei over katholieken – dat ze zich maar bleven voortplanten en zo, het soort dingen dat tegenwoordig de paus zegt. Hermans zou hebben gewonnen omdat de uitspraken van een romanpersonage niet op het conto van een auteur konden worden geschreven; maar daarmee zette de rechter volgens Vaessens de literatuur voortaan buiten spel.

Naarmate de literatuur autonomer werd, boette ze in aan autoriteit in maatschappelijke discussies. In een boek kun je alles wel beweren, het maakt niets uit.

Het proefschrift van Laurens Ham Door Prometheus geboeid is deels een weerlegging van de bewering van Vaessens’ stelling en deels een aanvulling erop.

Tijdgeest

Hij onderzoekt hoe de relatie tussen autonomie en autoriteit zich in de negentiende en de twintigste eeuw ontwikkelde aan de hand van het werk van vijf schrijvers: Jean Baptiste Didier Wibmer, Multatuli, Lodewijk van Deyssel, Carry van Bruggen en Willem Frederik Hermans. Bij iedere schrijver analyseert hij hoe die zichzelf plaatste op de assen autonoom – gebonden en autoriteit – verschoppeling, maar ook hoe anderen hem zagen en bovendien bespreekt Ham steeds één schrijver die min of meer in het kielzog van de hoofdpersoon opereerde. Zo krijg je een interessant, veelzijdig beeld van een langzame en soms wat meanderende ontwikkeling waarbij schrijvers steeds weer autoriteit proberen te verwerven juist op basis van het feit dat ze buiten de gevestigde orde stonden.

Bij veel schrijvers is er ook een ontwikkeling zichtbaar. Van Deyssel presenteert zich in zijn jeugd als een krachtige, sterke figuur die wel eens even zal komen vertellen hoe het allemaal moet, terwijl hij tegen het eind van zijn leven zijn beoogd biograaf juist bergen dagboeken en ander materiaal toeschuift waaruit zijn zwakheid blijkt. Hermans verzet zich aan het begin van zijn carrière tegen autobiografisch geschrijf, maar legt naarmate de tijdgeest verandert juist steeds meer de nadruk op het autobiografisch gehalte van zijn eigen werk.

Getikt

Door heel precies vijf voorbeelden na te gaan die samen de hele periode van twee eeuwen bestrijken, geeft Ham een goed beeld van de permanente worsteling tussen vrij en onafhankelijk zijn en een gezaghebbende stem hebben waarnaar geluisterd wordt.

Af en toe zet hij daarbij een detail recht. Het verhaal over Hermans’ rechtszaak dat ik hierboven in de mond van Thomas Vaessens legde, is het verhaal zoals het meestal wordt verteld. Ham liet zien dat de vrijspraak op een specifiekere grond was: niet omdat de beledigende woorden door een personage werden geuit, maar door een personage (Lodewijk Stegman) dat ontoerekeningsvatbaar was (dronken, gek). Stegman zou vanwege die ontoerekeningsvatbaarheid zelf niet eens veroordeeld zijn.

Dat is een belangrijk detail, vooral voor Ham, die zich vooral richt op de complexe manier waarop een auteur via zijn werk, via zijn pseudoniemen en via personages die al dan niet op hem lijken een beeld schept van zichzelf (posturing, noemt Ham dat).  De feitelijke vraag is dus hoeveel afstand er precies is tussen Stegman en Hermans: voerde de laatste de eerste inderdaad op als een onverantwoordelijke, niet serieus te nemen figuur? Belangrijk is in dat verband dan ook weer dat Hermans na de veroordeling juist benadrukte dat hij nooit had gezegd dat Stegman dronken of getikt was.

Militair

Gaandeweg drong zich bij mij wel een beetje de vraag op waarom je je in een onderzoek naar de relatie tussen autonomie en autoriteit eigenlijk zou beperken tot literaire schrijvers. Alle publieke figuren presenteren ze zichzelf op een bepaalde manier (al maken ze daarbij meestal niet zo evident dat ze daarbij fictie gebruiken), ook politici doen dat, of non-fictieschrijvers, of mediapersoonlijkheden, of de paus. Ham gebruikt bovendien voor zijn schrijvers allerlei niet-literaire bronnen: een radio-optreden van Carry van Bruggen, de minutieuze dagboeken van Lodewijk van Deyssel.

De afbakening tot schrijvers krijgt daarmee iets willekeurigs. Ham stelt zich op een gegeven moment de vraag of hij zijn begrip posturing ook op het personage Lodewijk Stegman (die militair is en geen schrijver) mag toepassen. Maar waarom zou je dat niet ook voor andere mensen kunnen afvragen? Ook politici zijn zich steeds meer gaan presenteren als machteloze figuren die hun autoriteit juist ontlenen aan het feit dat ze buiten de gevestigde orde staan. Ook journalisten verschuilen zich achter het feit dat het door hun opgevoerde personages zijn die iets zeggen en niet zijzelf. In de sociale media is inmiddels zelfs iedereen bezig om zijn eigen autonomie én zijn eigen autoriteit te bevechten. Is het dan niet een beetje willekeurig om mensen die toevallig een geslaagde roman geschreven hebben daarbij apart te volgen?

Laurens Ham. Door Prometheus geboeid. De autonomie en autoriteit van de moderne Nederlandse auteur. Hilversum: Literatoren, 2015. Bestelinformatie bij de uitgever.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 19e eeuw, 20e eeuw, Carry van Bruggen, letterkunde, Lodewijk van Deyssel, Multatuli, recensies, Willem Frederik Hermans

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Daniël Vis • Dit blijft geheim, Luísa

Hoe doe je dat? Is het voldoende
om erover te blijven praten,
de woorden te herhalen?

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

BEDELDEUN

“’k Heb kalk in m’n hoofd,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t rammelen,
maak je ’t goed?

Heb je niet een paar kousen,
niet een lapje of een hoed,
hoor je ’t rammelen,
hoor je ’t goed?”

(Bedeldeun)

Bron: Barbarber, januari 1961

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

12 september 2025: Dag van de Nederlandse partikels

7 juli 2025

➔ Lees meer
10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

10 juli 2025: Hofwijck en het lezen van maakbaar landschap

4 juli 2025

➔ Lees meer
29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

29-30 september 2025: Struggling Sovereignty

3 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1871 Kornelis ter Laan
1912 Félicien de Tollenaere
➔ Neerlandicikalender

Media

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

‘Pipi, paradoxen en leermomenten’

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Plein Publiek: Nadia de Vries

Plein Publiek: Nadia de Vries

5 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

Van Tamazight tot straattaal – met Khalid Mourigh

2 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d