Door Jan Renkema
Deze voorlopig laatste bijdrage in de serie Taal is taal is bedoeld om u te stimuleren voorbeelden te verzamelen. Het gaat om uitdrukkingen die te herleiden zijn tot de formule X = X. Deze zijn als volgt onderverdeeld:
‘X = X’ in vijf categorieën
1 X = X Afspraak is afspraak.
2 (X)-(X) Ik doe wat ik doe.
3 X, X + voorwaarde Als het af is, is het af.
4 X, X + reden, vergelijking, duur
4a reden Het gaat zo omdat het zo gaat.
4b vergelijking Het gaat zoals het gaat.
4c duur Het gaat zolang het gaat.
5 X, X in nevenschikking, met ‘en’ of met ‘of (niet)’
5a X = X en Y = Y Werk is werk en vakantie is vakantie.
5b X of X? Is het mooi of is het mooi?
5c X of niet X Je bent vader of je bent het niet.
Mijn speculatie is dat alle mogelijke pragmatische betekenissen te herleiden zijn tot één gespreksfunctie, of interactieve functie in een tekst, namelijk: een einde maken aan de communicatie over het desbetreffende onderwerp. Die ‘basisfunctie’ noem ik de ‘basta’-betekenis.
Hieronder mijn oogst van ruim een maand verzamelen: twaalf voorbeelden met context.
1 Budget is budget. Weinig is weinig en geld is geld.
Dit voorbeeld, een combinatie van categorie 1 (X = X) en 5a (X = X en Y = Y) vond ik op internet toen ik de volgende zin controleerde uit het al eerder aangehaalde artikel vanTemmerman: “Het is niet erg waarschijnlijk dat een uiting als weinig is weinig zal opduiken, omdat er niet een duidelijke betekenis aan kan worden gekoppeld.” Ik tikte in “weinig is weinig” en vond de uitspraak in een rubriek ‘Tips voor koken met weinig geld’. De auteur bedoelde hier te zeggen: Dat weten we allemaal, daar hoeven we het niet meer over te hebben. Nu niet meer praten. Aan de slag met de tips!
2 Kikker is kikker.
In een gezin met jonge kinderen vond ik het voorleesboek Kikker is kikker. Het verhaaltje gaat over een kikker die wil vliegen, maar die daar niet in slaagt. De strekking is dat je lang en breed kunt proberen iemand anders te zijn, maar dat dat toch niet lukt. Dus, concluderend of afsluitend: Staak je pogingen en leef je eigen leven.
3 Een tiet is een tiet.
Ik geef dit voorbeeld om te voorkomen dat ik nog allerlei banaliteiten in de driehoek poëzie-seks-drank krijg opgestuurd (die ik natuurlijk al in mijn verzameling heb moeten opnemen). Deze uitspraak komt van een mevrouw die op Instagram nog net haar rechterborst afschermt. Die foto werd verwijderd, waarop de vrouw boos twittert: “Een tiet is een tiet. Get over it.” Let op de poging tot afsluiting: “Get over it.” Hou erover op!
4 Als het niet goed gaat, gaat het niet goed.
Dit is een van de vele citaten van Johan Cruijff. Bedoeld is hier: We kunnen er wel veel over praten, maar dat helpt niet. We moeten iets doen.
5 Bach is Bach as God is God.
Dit is een mengvorm van categorie 5a (X = X en Y = Y) en 4b (X, X + vergelijking). De uitspraak, afkomstig van Hector Berlioz, trof ik aan op een programmaboekje voor een concert. De strekking is: Bach is zo fenomenaal. Daar valt verder niets over te zeggen, net zoals je over God niets kunt zeggen. Laten we maar gaan luisteren naar Bach.
6 Wanneer de geschiedenis roept, roept de geschiedenis.
Deze uitspraak is afkomstig van de Republikeinse senator Olympia Snowe die tegen de lijn van haar partij in toch Obamacare steunt. Wanneer zij daarop wordt aangevallen, en de argumenten wel zo’n beetje gewisseld zijn, loopt zij uit het debat weg met de woorden:
“Is dit het voorstel dat ik wil? Verre van dat. Is het het maximaal haalbare? Nee, maarwanneer de geschiedenis roept, roept de geschiedenis (13 oktober 2009). Met deze woorden werd het debat beëindigd.
7 What would be would be and what would not would not.
Deze uitspraak trof ik aan in de roman Freedom van Jonathan Frantzen (London, Fourth Estate, pagina 208) Maar hier wordt het lastig om iets van afsluiting te lezen. De context van deze uitspraak is dat een van de hoofdpersonen, Katz, een afspraak met een meisje uitstelt:
What would be, would be and what would not would not. In Katz’s experience, it seldom hurt to make chicks wait. He called White Street and informed Zachary that the meeting with Caitlyn would have to be postponed.
Het gaat hier eerder om een spreekwoord. Als er iets van afsluiting in zit, dan zou het moeten zijn: Zal ik de afspraak nu wel of niet uitstellen? Voor beide valt iets te zeggen. Ik stop met dubben: wat gebeuren moet, moet maar gebeuren.
8 Gjort er gjort og spist er spist. (Noors gezegde)
Gedaan is gedaan en gegeten is gegeten.
In het Noors bestaat ook een gezegde voor ‘Gedane zaken nemen geen keer’. Dit voorbeeld valt in categorie 5a (X = X en Y = Y). Dit gezegde wordt, net als de Nederlandse pendant, gebruikt om een einde te maken aan gezeur of verzuchtingen: Het is nu eenmaal zo, doorgaan nu!
9 We kunnen zoveel vluchtelingen onderbrengen als we onderbrengen.
De ambassadeur van Saoedi-Arabië in Den Haag wordt ondervraagd over het aantal vluchtelingen dat wordt opgevangen. Na een lange discussie over het verschil in opgegeven aantallen, probeert de ambassadeur het gespreksonderwerp te beëindigen met deze formulering. De journalist probeert nog door te vragen, maar de ambassadeur herhaalt de formulering, waarna het gesprek wordt beëindigd.
10 Als het gaat zoals het gaat, gaat het zoals het gaat.
Een intensivering door vermenging van categorie 3 (voorwaarde) en categorie 4b (vergelijking). Met deze formulering wordt een gesprekje beëindigd over het mogelijke verloop van een oppasdag met al dan niet een middagslaapje voor een peuter, terwijl oudere kinderen graag een hele dag naar het zwembad willen.
11 Fout is fout.
Gehoord in een gesprek over de uitspraak van het woord ‘catalogus’, waarin catalógus als fout wordt beoordeeld. Als dan door een ander wordt opgemerkt dat ook hoger opgeleiden dit zeggen, volgt er enige discussie. Waarop iemand een einde wil maken aan het debat met: Fout is fout, maakt niet uit wie het zegt.
12 Aan een tweede beenmergtransplantatie begint ze zeker niet meer. Als ze doodgaat, gaat ze dood. “Het is zoals het is.” NRC 1 november 2015
In een interview met een ernstig zieke patiënte volgt een passage over haar ouders die dat niet konden verdragen, maar waarmee het uiteindelijk toch weer goed kwam. Na deze afsluiting over het onderwerp ‘ouders’ volgt dan dit citaat als samenvatting van waar ze nu staat in het leven. En eigenlijk is dit ook een onderwerpafsluiting. Want de tekst vervolgt met: “En toch, en toch. Ze wil boeken schrijven, ze wil TED-talks houden.”
Tot zover de oogst van ruim een maand. Tot slot nog de titel Taal is taal. Lezer, beschouwt u dit als een knipoog van de auteur die twijfelt aan zijn speculatie over de ‘basta’-betekenis. Beschouw het als aansporing om voorbeelden op te sturen. Ach ja, en er zit wel een afsluiting in: Niet verder speculeren. Nu eerst verzamelen. Taal is taal!
