“Hoera, terrasje doen: moet je reserveren, en mag je naar het toilet?” Met deze vraag ontving ik deze week een mailbericht van het televisieprogramma Radar. De uitdrukking die in de aanloop van de zin gebezigd wordt is waarschijnlijk de jongste en een niet on-creatieve loot binnen een actueel productief paradigma naar het model van een X-je doen. Voor dat X moet dan wel ‘iets gezelligs’ en/of ‘iets consumptiefs’ worden ingevuld, en niet bijvoorbeeld ‘een plasje’.
Het prototype van dit patroon lijkt een bakkie doen, watal langer een meer gemeenzame manier is om te zeggen: ‘samen een kopje koffie drinken’. We vinden die vaak terug in vragende vorm: Zullen we even een bakkie doen?, of kortweg: Bakkie doen? Het kenmerkende, maar verzwegen element daarbij is precies de notie samen. Het gaat primair om het sociaal gebeuren. ‘Een bakkie doen’ is een uitnodiging om even bij te praten, van gedachten te wisselen, de tijd nemen om bijvoorbeeld te vragen ‘hoe het nu echt met je gaat’. De variante uitdrukking een bakkie troost mist een beetje dit sociale aspect, dat zit meer in de categorie van ‘even een moment voor jezelf’. Je troost er vooral jezelf mee. In Brabant kent men dat ook als een bakkie leut.
De uitdrukking is intussen allang het koffiemoment voorbij. Geestrijkere en meer sfeer-bevorderende genietingen immers zijn een biertje doen, een pilsje doen of een wijntje doen. Soms wordt het sociale aspect nog extra benadrukt: Kom gezellig een drankje doen in één van de cafés in X! ‘Drankje doen en bijkletsen’ begint een vaste combinatie te worden. Het toch al vage werkwoord doen kan geheel op de achtergrond raken, ten gunste van de sociale hoofdzaak. De horeca weet er wel raad mee: Gezellig een drankje en even bijkletsen in café Y! Even lekker bijkletsen onder genot van een drankje! Dat is toch iets anders dan dat clichématige ‘goede gesprek’ onder het genot van ‘een goed glas wijn’.
Het werkwoord ‘doen’ mag in deze uitdrukking dan een gezellig-vage omschrijving van de bedoelde handeling zijn, het affectieve verkleiningssuffix –ie, –je of –tje is hoe dan ook een markant en onmisbaar ingrediënt. Dat zien we ook terug in een verwante uitdrukking als ‘een bioscoopje (filmpje) pakken’: Schat, zullen we een filmpje pakken vanavond? Dat ‘pakken’ kan ook thuis, wat in deze coronatijden voor velen een uitkomst is gebleken.Naast de bioscoop en de beeldbuis om een filmpje te kijken is er tegenwoordig ook nog meer keuze. Maar dat gezellig samen ‘pakken’ lijkt toch eigenlijk wel de hoofdzaak. En dan hoeven we niet per se een filmpje te pakken, we kunnen ook gewoon gezellig een bioscoopje doen.
ik mis nog andere gezellige combinaties als “een ommetje doen” en “een wipje doen”.
Er zijn inderdaad nog diverse andere uitdrukkingen die althans gedeeltelijk in dezelfde sfeer liggen. Zo is er bijvoorbeeld ook ‘een feestje bouwen’. Het verschil met de door mij hierboven gesignaleerde gevallen is, dat in in jouw voorbeelden een minder oneigenlijke, meer ge-eigende betekenis van ‘doen’ wordt gehanteerd. Dat geldt a fortiori voor het geval ‘een feestje bouwen’, waarbij het werkwoord eveneens
een meer waarneembare activiteit veronderstelt. Bij het paradigma van ‘een bakkie/drankje/terrasje/bioscoopje DOEN’ hebben we met een ‘gezellig-vage’ , oneigenlijke toepassing van het werkwoord te maken, eerder met een consumptief ‘niet-doen’.
Het prototype van dit meer ‘passieve’ DOEN is misschien aan te treffen in ‘een tukje doen’.
Vroeger hadden we een staatsbedrijf van PTT. Je weet misschien niet waar die afkorting in werkelijkheid voor stond. Een echte PTT-er van de oude stijl heeft mij dat ooit willen onthullen. Het betekende: ”Putje graven, Tentje bouwen, Tukkie doen”.
Ter aanvulling nog het volgende:
1. In de gevallen die Ton noemt is ‘doen’ te vervangen door MAKEN, wat direct duidelijk maakt dat het daar een ‘actief’ doen betreft, en niet een dummy-achtige toepassing van het werkwoord als in ‘een bakkie doen’, ‘een drankje doen’, ‘een bioscoopje doen’, ‘een terrasje doen’ en dergelijke. In de laatste gevallen is substitutie door ‘maken’ niet mogelijk, maar eventueel wel door NEMEN. Let in dit opzicht ook op de werkwoordskeuze in ‘Zullen we een filmpje pakken?’ Het is juist die onbestemde betekenis van ‘doen’ resp. ‘pakken’ die hier zo apart is en aanstekelijk kan werken. Er wordt niet zozeer een activiteit mee aangeduid als wel het nemen van een initiatief. Daarom kan ‘doen’ hier ook zo goed in uitnodigende c.q. wervende zin gebruikt worden.
2. Waar ik hierboven een mogelijke model-functie of voorlopers-rol tot dit gebruik heb willen zien van een aloude uitdrukking als ‘een tukkie doen’, kan dit uiteraard evenzeer gesteld worden voor het wat minder gemeenzame synonieme frase daarvan: ‘een dutje doen’.
Lees: “de wat minder gemeenzame synonieme frase daarvan (…).”
Het schijnt dat de ‘witz’ over de afkorting PTT afkomstig is van Wim Kan, uit een conference van 1973. Maar het gaat mij om het drievoudig herhaalde patroon [[N] — [V] ] enerzijds, en het bijzondere gebruik van het werkwoord DOEN anderzijds.
Bitterballetje erbij, blokje kaas met een vlaggetje en genieten. (tekst uit de krant, een paar jaar geleden opgetekend om het affectieve diminutiefsuffix te illustreren)
Ja zeker, en let ook op het lidwoordloze gebruik in de twee inleidende elementen bij deze ‘drieslag’. Vergelijk ”Putje graven, tentje bouwen, tukkie doen”.
Terugkomend op de werkwoordkeuze in ‘filmpje pakken’ vs. ‘terrasje doen’:
Het gebruik van ‘pakken’ is hier wel tamelijk bijzonder, maar zeker niet nieuw of zonder precedent. Het staat op één lijn met standaardcombinaties als bijvoorbeeld ‘de trein pakken/nemen’. Daarin staat ook de ‘start-notie’ (het momentane en inchoatieve aspect) voor de gehele tijdspassering.
Bij ‘bakkie / drankje / terrasje / bioscoopje (enz.) doen’ ligt dat even anders. DOEN heeft daarin niet zozeer een handelingsbetekenis als wel een duratief, of zelfs perfectief aspect, net als in ‘(een) tukkie doen’.