In het onvolprezen Verwarwoordenboek mijmerde Jan Renkema gisteren over de woorden afwas en vaat. Die woorden betekenen precies hetzelfde, concludeerde hij, en ook kun je niet zeggen dat het ene deftiger is dan het andere. Dat is vreemd: in talen bestaat de neiging om verschillende woorden een verschillende functie te geven. Woorden die onderling helemaal uitwisselbaar zijn, daar houden talen niet van: dat is een gulden regel van de taal. Maar omdat vaatwasser gebruikelijker lijkt dan afwasmachine zou vaat best eens kunnen winnen, schreef Jan.
Mij verbaasde dat, want hoewel ik niks tegen vaat heb, zeg ik zelf echt alleen maar afwas. Mijn vrouw en dochter, die het meeste huiselijke Nederlands van mij hebben, kennen vaat ook niet. Zou ik die altijd zo mijn best doe om vooraan te lopen nu toch ineens door de tijd achterhaald blijken te zijn? Ik vroeg het mijn Twittervolgers, en die bleken gelukkig even ouderwets als ik:
Voordat je gaat klagen over mijn gebrekkige methodologie (sturende vragen vermijden ho maar): de twitteraar Joost Swanborn stelde dezelfde vraag eerder dit jaar neutraler met een soortgelijke uitkomst:
Jan Renkema heeft meer gelijk als het gaat om de vaatwasser:
Maar interessanter dan deze antwoorden (over de representativiteit van zo’n Twitter-enquête valt wel het een en ander te zeggen), waren de reacties die mensen gaven. Over de uitspraak bijvoorbeeld, waarover verschillende mensen erop wezen dat het woord eerder awwas is. Maar vooral bleken allerlei mensen te denken dat vaat een woord was dat ánderen gebruikten. Nederlanders, dacht een Vlaming. Hollanders, dacht een Limburger. Zuiderlingen, zei iemand uit Utrecht. Nee, het was een boekenwoord, zei iemand uit Zaandam, terwijl iemand het Overijssel weer een beetje ordinair vond.
Uiteindelijk kwam de Trouw-columniste Emine Uǧur met een oplossing:
Let op het grote aantal likes dat Uǧur verzamelde, en die ik interpreteer als grotendeels instemming. Ook als overtuigd afwasser kan ik me hier iets bij voorstellen. Als ik met het pistool op de borst iets tot vaat moest bestempelen, dan hetgeen je in een machine stopt. Uǧur lichtte het ook nog toe:
“Heb je alle vaat uit je kamer meegenomen?” als mijn zoontje de vaatwasser moet inruimen of “Help je mee met de afwas?” als ik het met de hand doe. Geen bewuste keuze, maar blijkbaar maakt mijn brein dit onderscheid.
Het is ook logisch: een vaatwasser is een apparaat, een afwasser een mens. Ik weet niet of er elders een verdeling bestaat die op deze manier verschil maakt tussen werk dat door mensen en werk dat door dingen gedaan wordt, maar als het inderdaad deze kant opgaat, blijkt de gulden regel toch maar weer eens van toepassing.
Dank je voor dit artikel. Zodra ik de kaarten hiervoor gemaakt heb, zal ik deze informatie zeker kunnen gebruiken! Ik heb nu al de indruk dat de geografische verdeling voor de twee begrippen niet zo goed af te bakenen valt.
Als wij in Duitsland op vakantie gaan, hebben we vaak een huisje met een ‘Geschirrspüler’. Bij gebrek aan zo’n vaatwasser moeten we ‘den Abwasch machen’ met onze eigen afwashandjes.
Handafwas. Met je vingers voel je wat een afwasborstel vergeet.
Toevallig gaat ook mijn column voor het INT over vaat en afwas:
https://ivdnt.org/actueel/columns/woorden-weten-alles/doe-de-vaatafwas/
Ik geloof dat de betekenisverdeling bij mij/ons thuis iets anders werkt. We hebben pas sinds kort een afwasmachine, maar gebruiken ‘vaat’ al veel langer, al is ‘afwas’ (denk ik) veel gewoner uit onze mond. Ik heb het idee dat vieze kopjes, borden enz. pas ‘afwas’ zijn op het moment dat er sop in de bak of in de machine komt, terwijl ze daarvoor al ‘vuile vaat’ waren. En als ze afgedroogd zijn, zijn ze geen afwas meer, maar nog wel ‘schone vaat’. Dat houden ze pas op te zijn als ze weer in de kastjes staan.
Ik heb nog nooit gehoord dat iemand t heeft over de vaat die je opruimt (wel kopjes en borden) en anders dan Ludo Parmentier suggereert – en ik
ook elders lees – is vaat voor mij alleen eet- en vooral drinkgerei en niet ook keukengerei zoals pannen en potten. Vaatwerk is voor mij ook beperkt tot eet- en drinkgerei – serviesgoed – denk aan opgravingen en het vinden van vaatwerk. In de horeca worden volgens mij wel met vaat, de vaat en vaatwerk alleen de glazen bedoeld.
Ik zeg altijd de afwas, wat inderdaad altijd met de hand gaat en al ruim 40 jaar zeg ik ook afwasmachine, maar hoor ook wel de vaatwasser, maar zelden t lange vaatwasmachine.
Het onderscheid met de hand afwas en met een machine vaat vind ik nonsens, ondanks wat twitterpolls. Als je de vaat doet, doe je dat ook met de hand. De vaat eerst opruimen is denk altijd wel een actie voor een vaatwasser en niet om dan met de hand te doen … Vaat is dan een afgeleide van vaatwasser, zoals denk ik Emine Uğur bedoeld.
+
Ik zeg wel altijd vaadoek en vroeger, Ik wou dat de afwas, af was.
+
De gouden regel dat een taal synoniemen liever mijdt, kende ik niet omdat ik van veel woorden wel een of meer exact gelijke synoniemen ken. Ik heb zelfs lijstjes met woorden die meer dan 100 synoniemen kennen, denk bijvoorbeeld aan leuk. Synoniemen vind ik ook plezant en lijken me zeker nuttig, vooral in de schrijftaal.
(En Ludo, Toeval bestaat niet. )
Bij ons thuis zeggen we afwas, ook in afwasmachine, maar ik heb wel gemerkt dat er een kans is op verwarring van afwasmachine en wasmachine. Dat zou de vaatwasser een impuls kunnen geven.
Bij wijze van mosterd na de maaltijd: vandaag lees ik hier op kantoor (Gent, België) de instructie “Gelieve zelf je vuile vaat in de vaatwasmachine te stoppen.” Maar ik kan me niet voorstellen dat ik tegen een collega zou zeggen: “hé, heb je je vuile vaat al in de vaatwasmachine gestopt?”
De vaat refereert meer aan het voorwerp, de afwas meer aan de daad. Je zegt ook afwassen, en je ‘doet de vaat’, je bent niet aan het ‘vaten’. ‘Ik ga de vuile vaat afwassen’ zou je zelfs kunnen zeggen.
In de spoelkeuken staat een afwasser, maar die gebruikt een een vaatwasser. Voor mijn geviel kan het niet andersom zijn.