De oorlog in Oekraïne brengt, zo melden de kranten al enige tijd, ook de wereldvoedselvoorziening in gevaar, omdat Oekraïne ‘de graanschuur van Europa’ is. Waar komt de omschrijving ‘graanschuur van Europa’ eigenlijk vandaan? En waarom heet Oekraïne zo?

Sicilië

Het metaforische gebruik van graanschuur voor een graanproducerend gewest is al heel oud en volgens de Romeinse schrijver Cicero afkomstig van Cato de Oudere uit de derde eeuw voor Christus. Cato had het niet over Oekraïne maar over Sicilië. Die Romeinse provincie noemde hij de ‘voedster van het Romeinse volk’ (nutrix plebis Romanae) en de ‘graanschuur van onze Republiek’ (cella penaria reipublicae nostrae). Op Sicilië werd op de rijke, vulkanische bodem tarwe verbouwd die een belangrijke voedselbron voor de burgers van Rome vormde. Ook de Carthagers in Noord-Afrika hadden hun oog op het vruchtbare en strategisch gelegen Sicilië laten vallen, met als gevolg de Punische oorlogen, die in de herinnering vooral zijn blijven voortleven vanwege Hannibal die met zijn olifanten over de Alpen trok, en de zin waarmee Cato de Oudere elke redevoering besloot: ‘Overigens ben ik van mening dat Carthago moet worden verwoest’. Hij vond namelijk een overwinning onvoldoende omdat hij vreesde dat Carthago, als de stad niet volledig vernietigd werd, het Romeinse rijk zou blijven bedreigen.

Na Sicilië kregen allerlei andere vruchtbare gewesten de bijnaam graanschuur van het land. De uitdrukking komt op in de negentiende eeuw; dan wordt het schiereiland Paraguana, ‘de graanschuur van Curaçao’ genoemd (1842), terwijl Nederland ‘niet meer de graanschuur van Europa’ blijkt te zijn (1845), maar Ierland dan weer wel ‘de graanschuur van Engeland’ (1846).

Eind negentiende eeuw wordt Oekraïne in Nederlandse kranten genoemd als graanschuur van Rusland; later klom het via graanschuur van Europa op tot graanschuur van de wereld. Net als Sicilië dankt het zijn faam als graanschuur aan de bodem: het land bestaat voor ongeveer 44 procent uit zogenaamde zwarte aarde (löss) of in het Oekraïens tsjornozem, met een hoog percentage humus. Hierop worden met name graansoorten, aardappelen, bieten, koolsoorten en zonnebloemen verbouwd, en die vormen de grondslag van de bekendste nationale gerechten en dranken van Oekraïne. Wat zijn dat zoal? Het is nuttig daar wat meer over te weten nu er zoveel Oekraïners in Nederland verblijven.

De Oekraïense keuken

Het bekendste van oorsprong Oekraïense gerecht, tegenwoordig in heel Oost-Europa gegeten, is de rodebietensoep met de naam die het hart van iedere dicteefanaat sneller doet kloppen: borsjtsj. De meeste mensen associëren dit gerecht met Rusland, maar het is oorspronkelijk afkomstig uit Oekraïne. Aanvankelijk werd de soep gebrouwen van de jonge scheuten van de schermbloemige plantensoort berenklauw: het Slavische woord borsjtsj is verwant met ons woord borstel, en verwees dus naar de ruwe beharing van de plant. Later ging men de ingrediënten vervangen door bietjes, maar de naam bleef behouden.

De Oekraïense keuken is beroemd om zijn gevulde kipfilet ofwel kotleta po-kyjivsky. In Nederland is het gerecht bekend onder de naam kip Kiev, waarvoor het recept onder andere in AH’s Allerhande is te vinden. Vanwege de graanproductie bevat de Oekraïense keuken verder allerlei smakelijke meelgerechten, die vaak ook in de omringende landen genuttigd worden en soms daaruit afkomstig zijn. Ik noem ze hier onder hun Oekraïense namen. Het meest bekend en verbreid zijn de varenyky, een soort ravioli gevuld met aardappelen, gebakken uitjes, vlees of kaas met een kwak zure room, maar ook met kool of vruchten. Het woord is afgeleid van varyty ‘koken’. Andere meelgerechten zijn haloesjky, een soort gevulde noedels gekookt in water, melk of soep, deroeny, aardappelpannenkoekjes met zure room, en holoebtsi: koolbladeren gevuld met rijst, uitjes en gehakt en de onvermijdelijke zure room.

Bij de maaltijd hoort natuurlijk een glaasje horilka – het Oekraïense woord voor wat de Russen wodka (‘watertje’) noemen. Horilka is afgeleid van het werkwoord gority ‘branden, destilleren’.

Broodmand, rijstkom en slakom

Maar terug naar de uitdrukking graanschuur van Europa. Die metaforische uitdrukking komt ook in andere talen voor, vergelijk het Engelse the breadbasket of Europe, het Duitse die Kornkammer Europas en het Franss le grenier de l’Europe. Niet alle journalisten blijken op de hoogte te zijn van de vaste en al oude verbinding met graanschuur. Dat blijkt uit het feit dat Oekraïne tegenwoordig regelmatig in kranten de broodmand van Europa wordt genoemd – hier heeft de journalist het Engelse the breadbasket of Europe wat al te letterlijk vertaald.

Inmiddels is de metaforische uitdrukking verbreid naar andere regio’s en aangepast aan de lokale voedselproductie. Zo worden allerlei gebieden in zuidoostelijk Azië de rijstkom van Azië genoemd. Die uitdrukking is in Nederland vanaf ongeveer 1970 bekend, maar in het Engels al vanaf 1940. En in de VS wordt Californië al sinds zeker 1980 the salad bowl of the nation of America’s Salad Bowl genoemd, dus de slakom van Amerika. Die naam verwijst met name naar de Salinas Valley, waar op grote schaal sla, aardbeien, tomaten, spinazie, broccoli, bloemkool, wijndruiven, artisjok en selderij worden verbouwd.

Ondertussen blijkt het enorme belang van de Oekraïense graanschuur voor de hele wereld alleen al uit de frequentie van de berichtgeving erover: uit de historische kranten blijkt dat de metaforische graanschuur van Europa of van de wereld in twee eerdere periodes relatief vaak voorkwam, namelijk in het crisisjaar 1933 en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar het aantal vermeldingen uit die periodes verbleekt ten opzichte van de vermeldingen sinds eind februari van dit jaar. Het is voor Oekraïne en de rest van de wereld te hopen dat de graanschuur weer snel en in vredige omstandigheden kan worden gevuld, en krantenberichten over de Oekraïense graanschuur overbodig worden.

* Met dank aan Victoria Shamaeva en Arnaud Insinger.

** Informatie over de transcriptie van Oekraïense (en Russische) namen en woorden is te vinden op Transcriptor.nl