Wie boter op het hoofd heeft, moet niet in de zon gaan lopen

Spreekwoord van de week • “Wie boter op het hoofd heeft, moet niet in de zon gaan lopen”

Wie geen zuiver geweten heeft, kan zich beter gedeisd houden.

Het valt mij op dat dit spreekwoord wat minder bekend is onder de jongere generatie. Wat voor wat verwarring kan zorgen want zonder de bijbehorende betekenis is het ook wel een vreemde uitspraak. Maar des te meer reden om dit leuke spreekwoord deze week in het zonnetje te zetten! 

Het spreekwoord wordt vaak gebruikt om iemand die schuldig is aan schandelijk gedrag erop te wijzen dat die persoon zichzelf beter niet aan kritiek bloot kan stellen. Maar waarom wordt deze wijze les gepresenteerd met boter? 

De herkomst van het spreekwoord lijkt in eerste instantie te herleiden naar de Boteroorlog die woedde van ca. 1955 tot 1963. In deze tijd werd boter van Nederland naar België gesmokkeld, om het daar te verkopen en wat extra’s te verdienen. In Nederland was boter namelijk een stuk goedkoper dan in België: Nederlandse boterproducenten ontvingen een subsidie en België rekende een hoge importheffing. Omdat het Belgische volk wel behoefte had aan boter, ontstond er daardoor een heuse botersmokkel. Dit liep uiteindelijk dusdanig uit de hand dat er sprake was van wilde achtervolgingen en wapengeweld. De botersmokkel kwam uiteindelijk aan zijn einde toen er een gezamenlijk landbouwbeleid werd opgesteld, de importheffing verviel, en Belgische boterproducenten ook een subsidie ontvingen. De boter werd, met name in het begin, vaak te voet over de grens gebracht. Dit gebeurde vaak ‘s nachts, maar het verhaal gaat dat men ook overdag boter smokkelde door dit onder een hoofddeksel te verbergen (Van Dale). Wie op een zonnige dag met boter op het hoofd op pad ging, liep het risico dat de boter zou smelten waardoor het duidelijk werd dat hij zich bezighield met illegale praktijken. 

Een andere verklaring voor de herkomst van het spreekwoord is het feit dat men vroeger levensmiddelen, en dus ook boter, in manden op het hoofd vervoerde waardoor het kon gaan smelten. Daarbij zou het kunnen dat er specifiek voor boter is gekozen in het spreekwoord omdat het een erg oud en veelvoorkomend product is, waarvan algemeen bekend is dat het snel kan gaan smelten wanneer het warm wordt. Het Spreekwoordenboek van F.A. Stoett uit 1925 haalt een tekst van Jacob Cats (1577 – 1660) aan als bron voor het spreekwoord: Wiens hoofd van boter is, die moet gedurig schromen; Die moet niet aen het vyer, of voor den oven komen. Dit zou betekenen dat het spreekwoord inderdaad te herleiden is naar het smelten van boter bij hitte, en niet naar de Boteroorlog die veel later plaatsvond.
Het spreekwoord heeft in het Nederlands ook nog wat variaties zoals Wie boter op zijn hoofd heeft, moet uit de zon blijven en Wie boter op zijn hoofd heeft, moet niet in de zon gaan staan; in alle varianten blijft de boter terugkomen, dus er zal zeker een reden zijn voor de keuze voor dit product. Een eenduidige conclusie over de herkomst is er helaas niet. 

Het spreekwoord komt ook voor in het Duits, waar gebruik wordt gemaakt van Wer Butter auf dem Kopf hat, muss nicht in die Sonne gehen. Ook over deze versie van het spreekwoord gaat het verhaal rond dat het te herleiden is naar een oude transportmethode: in de Alpen zouden alpenvrouwen boter en andere zuivelproducten op hun hoofd vervoerd hebben. Ook in het Tsjechisch komt het voor: Máslo na hlavě, oftewel boter op het hoofd. In deze taal wordt de uitdrukking gebruikt met de betekenis van een publieke vernedering: iemand die in het openbaar een grove fout begaat en hiervoor zal moeten boeten, heeft boter op zijn hoofd. De uitdrukking zou dan ook afgeleid zijn van een Franse handeling waarbij oneerlijke marktlieden ter straf met een klontje boter op hun hoofd in de zon moesten staan tot de boter gesmolten was, als publieke vernedering. 

Overigens kent het Nederlands naast dit volledige spreekwoord ook nog de uitdrukking Boter op je hoofd hebben, met een nét wat andere betekenis. Deze uitdrukking betekent namelijk dat iemand die veel kritiek heeft op anderen, zelf ook schuldig is: die persoon valt dus ook wat te verwijten. De uitdrukking is waarschijnlijk ontstaan als een verkorte versie van het spreekwoord. De betekenissen liggen ook zodanig dicht bij elkaar dat tegenwoordig de betekenis van de uitdrukking, met een element van het geven van kritiek erbij, soms aan het spreekwoord toegeschreven wordt.

Het kan best zijn dat in de loop van de tijd de originele betekenis van het spreekwoord verbotert… uh… verwatert. Maar tot die tijd zijn we wel degelijk met de neus in de boter gevallen dat onze taal zo’n leuk spreekwoord kent!