Spreekwoord van de week • “Maak dat de kat wijs”
Ik geloof er niets van!
Nadat vorige week een van de vele spreekwoorden over paarden die de Nederlandse taal kent een kans kreeg om in de schijnwerpers te staan, leek het mij wel leuk om deze dierlijke trend voort te zetten en deze week te kijken naar een ander dier: de kat! Want ook dit leuke beestje ontkomt niet aan beschrijvingen in de vele spreekwoorden die onze taal kent. Om weer wat voorbeelden te geven: Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel, De kat uit de boom kijken en Een kat komt altijd weer op zijn pootjes terecht. Wat mij opvalt is dat veel van deze katachtige spreekwoorden refereren aan het gedrag van katten: jagen op muizen, in bomen klimmen en altijd op zijn pootjes landen. Maar bij het spreekwoord Maak dat de kat wijs is dit toch een stuk minder duidelijk. Hoe zit dat?
De kern van deze uitdrukking is iemand iets wijsmaken. Een uitdrukking waarover F.A. Stoett al in 1923 een uiteenzetting gaf (dbnl). Hieruit blijkt dat de uitdrukking in ieder geval al erg oud is! Maar opvallend genoeg is het momenteel lastig te vinden waar de kat in het moderne spreekwoord vandaan komt of vanaf welk tijdperk onze harige vrienden erbij betrokken werden. Om toch een idee te opperen, zou ik gokken dat juist katten bij het spreekwoord betrokken zijn omdat deze dieren frequent als hoog intelligent weggezet werden in sprookjes, fabels en ook andere spreekwoorden. Denk aan uitdrukkingen als niet voor de poes (of kat) zijn (dbnl); dan is iets niet eenvoudig. Of de slimme en wijze gelaarsde kat in het bekende sprookje. Het zou kunnen dat de kat betrokken wordt bij het wijsmaken, om extreme verbazing te uiten: overtuig eerst maar zo’n intelligent wezen, en dan geloof ik je ook wel. Maar mogelijk moet ik deze verklaring ook maar de kat wijsmaken, aangezien er voor zover ik weet geen verdere onderbouwing voor mijn theorie is.
Het spreekwoord kent overigens in het Nederlands ook nog een andere, minder bekende, variant. In deze variant wordt een ander dier gebruikt met precies de tegenovergestelde connotatie dan de zojuist besproken speculatie over de kat, namelijk Maak dat de ganzen wijs. Gezien het idee van ‘domheid’ rondom ganzen in andere spreekwoorden en uitdrukkingen als domme gans en Hij preekt voor de ganzen, zou je denken dat dit dier mogelijk beter op zijn plek is in het spreekwoord (“Vertel dit ongeloofwaardige verhaal maar aan een domme gans”).
Toch is de kattenvariant een stuk bekender en populairder, misschien omdat dit dier tegenwoordig een stuk dichter bij de mens staat dan de gans, waardoor het makkelijker is om iets aan een kat te vertellen dan he-le-maal naar een park te wandelen om een gans te overtuigen van de waarheid van je verhaal. 😉
De kat dingen wijsmaken lijkt overigens een typisch Nederlandse gewoonte. Het spreekwoord is namelijk niet direct vertaald terug te vinden in andere talen. Wel wordt juist dit spreekwoord vaak in Steenkolenengels (oftewel Dunglish) vertaald om grappend te verwijzen naar de belachelijkheid van sommige Nederlandse spreekwoorden, uitspraken en uitdrukkingen. Samen met Make that the cat wise worden ook Unfortunately peanutbutter en It shoots for no meter up gekscherend gebruikt door Nederlands-Engels tweetaligen. Voor deze leuke spottende blik op onze taal, raad ik dan ook enorm aan om een blik te werpen op de sociale media van make that the cat wise.
Als je toch echt naarstig op zoek bent naar de uitdrukking in een andere taal, neem je mogelijk een uitstapje naar Google Translate, waar je voor het Engels de vertaling Not a donkey would consider that to be true voorgeschoteld krijgt. Maar het gebruik van dit Engelse ‘spreekwoord’ zou ik afraden: het lijkt namelijk helemaal geen (bekend) spreekwoord te zijn! Ik zou graag uitpluizen hoe het komt dat Google Translate dit spreekwoord oplevert, maar dat valt natuurlijk een beetje buiten het gebied van de Neerlandistiek. Bovendien ben ik niet de eerste die tegen dit opvallende fenomeen aanloopt. In dit blog zet een gebruiker genaamd gullibledonkey al haarfijn uiteen waarom deze vertaling zo opvallend is en waar hij (mogelijk) vandaan komt, maar met name dat het eigenlijk nog een groot mysterie is! Overigens krijg je dezelfde soort vertaling voor onder andere het Frans met Pas un âne ne considérerait cela comme vrai en Duits met Kein Esel würde das für wahr halten.
Maar mocht je toch de behoefte voelen om het sentiment van dit spreekwoord te uiten in andere talen, dan zijn er natuurlijk andere verwoordingen. Zo kan je in het Engels zeggen dat een verhaal fishy is, wat ook makkelijk te onthouden is als extra leuke tegenhanger van de kat.
Ik vind het leuk om te zien dat onze taal een redelijk uniek spreekwoord kent, dat voor mijn gevoel ook nog goed leeft onder de jongere generaties. Hoewel het dan wel weer een beetje mis poes is dat er zo weinig bekend is over de herkomst van dit enorm leuke spreekwoord. Maar tot die tijd was mijn werk hopelijk toch niet voor de kat z’n viool, en loop ik niet met een kater weg van dit verhaal.
Je redenering over de intelligentie van katten past wat mij betreft niet. Alle andere vormen van het spreekwoord zeggen iets als: “Dat kun je misschien een … wijsmaken, maar mij niet!”
Nog een gebruikelijke versie (die hetzelfde stramien volgt) wil ik hier graag noemen: “Maak dat je grootje wijs!”
Verder suggereert ook “niet voor de poes/kat zijn” dat katten juist niet intelligent zijn – je kunt het vertalen met “te moeilijk zijn voor een poes/kat”.
Je idee dat katten tegenwoordig dichterbij zijn dan ganzen en daarom de uitdrukking “geërfd” hebben bevalt me wel. Heel algemeen bekeken is het onderwerp van de uitdrukking niet belangrijk, want wat je wilt zeggen is: “Je denkt zeker dat ik zo dom ben als …”. En in veel situaties wil je liever geen grootmoeders of andere familieleden beledigen, dus zoek je een veiliger slachtoffer. Dan kom je in huis-tuin-en-keuken-situaties al gauw op de kat. Mensen zijn er tenslotte vaak trots op, hoe slim hun hond is.