Een dubbeltje kan raar rollen

Spreekwoord van de week • “Een dubbeltje kan raar rollen”

Je kan nooit weten hoe iets zal aflopen.

Is het je wel eens opgevallen hoe vaak dubbeltjes terug komen in Nederlandse uitspraken? Ik kan er zo al een paar bedenken: Een dubbeltje op zijn kant, Een dubbeltje tweemaal om moeten draaien, Op de dubbeltjes passen, zo plat als een dubbeltje en ook een uitspraak als potjandriedubbeltjes. Genoeg spreekwoorden met dubbeltjes om uit te pluizen, maar Een dubbeltje kan raar rollen lijkt mij een heel goed begin om het balletje (of dubbeltje) aan het rollen te brengen. 

Toch doe ik nog heel even een stapje terug naar de dubbeltjes, want hoewel het veel in ons (spreekwoordelijke) taalgebruik voorkomt, is dubbeltje eigenlijk helemaal niet meer zo’n gangbaar woord, dus een uitleg is wel op z’n plek. Voor de jongeren onder ons die het niet weten: dubbeltjes waren een voormalig Nederlands muntstuk met een waarde van een tiende gulden (de tegenwoordige tien eurocent kan daarom ook als dubbeltje dienen, maar die benaming hoor ik zelf niet vaak meer). De naam dubbeltje is afgeleid van het feit dat een dubbeltje twee stuivers waard was, oftewel een dubbele stuiver was.
Goed, nu we allemaal op de hoogte zijn van de betekenis van dubbeltje, kunnen we eens kijken hoe het zit met dit spreekwoord. 

Het spreekwoord wordt gebruikt om een onzekere uitkomst van een situatie te benadrukken, met name situaties die nog in ontwikkeling zijn. Maar waarom nou precies een dubbeltje in het spreekwoord gebruikt wordt is niet helemaal duidelijk. Het gebruik van dubbeltje geeft wel enige indicatie van de leeftijd van het spreekwoord. Want hoewel sinds 1818 de eerste dubbeltjes werden geslagen in Nederland, bestond de benaming dubbeltje al wel eerder: de Etymologiebank geeft aan dat de Middelnederlandse uiting dobblen al sinds circa 1432 gangbaar is, en de nieuwe vorm dubbeltje al sinds 1612. Oud is de benaming dubbeltje dus zeker, maar ook voor het spreekwoord bestaat een indicatie dat het een stuk ouder is dan je misschien zou verwachten. De uiting werd namelijk al in de Leeuwarder Courant geschreven in 1772 (Hier te lezen op de voorpagina, in de schuine tekst rechtsonder) (Van Dale). Zoals te lezen werd de uitspraak spreekwoordelijk gebruikt in verband met ‘’t Radt van Avontuur’ waarbij een lot 500 guldens opleverde, wat suggereert dat de oorsprong van het spreekwoord in de gokwereld ligt (Van Dale). Dit is niet volledig onlogisch, gezien het in deze wereld qua winsten voornamelijk om geld draait. Daarnaast vraag ik me ook af of er enige connectie is met de uiting Geld moet rollen, en dat het daarom specifiek een muntstuk is dat raar kan rollen. Maar volgens Van Dale is dit spreekwoord pas sinds 1850 courant geworden, dus lijkt dit geen logische connectie. 

Een vergelijkbaar spreekwoord lijkt overigens niet aanwezig te zijn in andere talen. Wel kent het Nederlands zelf nog wat andere varianten. Zo is er ten eerste ook nog Een stuiver kan raar rollen, waarbij het muntstuk veranderd is maar de betekenis hetzelfde lijkt. Ook deze variant is erg oud, gezien hij al in 1781 werd benoemd in een van de Economische liedjes van Elizabeth ‘Betje’ Wolff en Agatha ‘Aagje’ Deken: “Hoor, een stuiver kan raar rollen, Zeid het spreekwoord” (dbnl, Van Dale). Beide varianten van het spreekwoord met de muntstukken lijken de afgelopen jaren echter wat op de achtergrond getreden te zijn voor een nieuwe variant: Een balletje kan raar rollen. Gezien het feit dat de muntstukken niet meer in gebruik zijn, is het naar mijn mening niet opvallend dat er een vernieuwde variant van het spreekwoord gebruikt wordt. Wat ik dan wel interessant vind om te zien is dat deze variant vaak in verband wordt gebracht met de voetbalsport specifiek. Mogelijk is het juist door de populariteit van deze sport dat de muntstukken zijn vervangen door (voet)ballen. 

Oude of nieuwe variant, de les van het spreekwoord blijft hetzelfde en naar mijn mening nog altijd belangrijk! Zelf blijf ik toch een groter fan van de variant met het dubbeltje, puur omdat ik het zo leuk vind dat dit woord nog zo veel voorkomt in onze spreekwoorden en spreektaal. Die erkenning heeft het woord van mijn kant dan ook wel dubbel en dwars verdiend. 

Yfke de Jong is studente Taalwetenschap aan de Radboud Universiteit.