• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Jiddische hulpwerkwoorden

30 november 2022 door Marc van Oostendorp 3 Reacties

Een fraai voorbeeld van de subtiliteiten van het taalgevoel is de keuze tussen hebben en zijn: ik heb gevochten, ik ben gevallen, en de hulpwerkwoorden andersom gebruiken zou niet juist zijn. Het Engels maakt een voltooide tijd altijd alleen maar met have, maar er zijn genoeg andere talen (Frans bijvoorbeeld, of Duits, of Italiaans) die ook een verschil maken, al is de keuze welke werkwoorden welk hulpwerkwoord kiezen niet altijd precies gelijk.

Ook in het Jiddisch komt (of kwam) de splitsing voor, laat de Duitse taalkundige Lea Schäfer zien in een nieuw artikel in het Journal of Germanic Linguistics.

Eigenlijk is de bron die Schäfer gebruikte op zich al interessant: het Language and Culture Archive of Ashkenazic Jewry (LCAAJ) dat in de vroege jaren zestig werd opgebouwd door de bekende taalkundigen Uriel en Bina Weinreich. Zij interviewden sprekers van het Jiddisch uit een groot aantal plaatsen in Europa, zoals op bovenstaande kaart. De sprekers waren geboren aan het begin van de twintigste eeuw en omdat iemands taal na diens jeugd meestal niet meer zo snel verandert, krijgen we zo inzicht in het Jiddisch van voor de Holocaust. De geïnterviewden kregen een lange vragenlijst voorgelegd waarin 300 zinnen stonden die ze in hun eigen dialect moesten vertalen.

Daaronder zaten dus ook zinnen bij waarvan het voor de hand lag om een bijwoord te gebruiken in de vertaling.

Niet willekeurig

In alle talen waarin je een verschil maakt tussen hebben en zijn trek je de streep ergens tussen twee groepen werkwoorden. Volgens een door Schäfer overgenomen theorie van de Italiaanse taalkundige Antonella Sorace is een van de relevante factoren zogeheten agentiviteit: als het onderwerp van een zin duidelijk een actieve keuze maakt om de handeling uit te voeren kies je hebben (ik heb gevochten). Bij werkwoorden waar een en ander het onderwerp overkomt kies je zijn (ik ben gevallen).

Zulke verschillen kende het JIddisch ook, maar de dialecten van de taal waren ook onderling van elkaar onderscheiden. Bijvoorbeeld waar het ging om werkwoorden die een lichaamshouding uitdrukken zoals zitten, liggen en slapen. Sommige sprekers kozen daar voor zijn en andere voor hebben (ik vereenvoudig de fonetische weergave steeds een beetje):

  • Di kinder zanin gilegn in di betn (Jaroslav, Rusland)
  • Mir zajn gezesn afm bank (Piltene, Letland)
  • Er is gislufn. (Balta, Oekraïne)
  • Di kinder hob geleg in zejere bet (Babruysk, Belarus)
  • Mir ob gizesn af a bajnk (Trzcianne, Polen)
  • Er ot gislofm (Dmitryvka, Oekraïne)

Schäfer laat zien dat de verdeling niet willekeurig is: zuidelijke dialecten kiezen vaak zijn, noordelijke dialecten eerder hebben. Precies datzelfde verschil vinden we nu nog in het hedendaagse Duits:

Kennelijk kronkelt hier een lange taalgrens tussen noord en zuid in Europa, en alle Germaanse talen zijn gevoelig voor die grens. Het Nederlands kiest, natuurlijk, hier hebben, maar op het continent geldt het hele Nederlandse taalgebied dan ook als noordelijk. Welke Germaanse taal het precies betreft, doet er niet toe, ze doen allemaal mee aan de grens.

Dat is op zich al een opmerkelijke bevinding, maar het laat nog iets anders zien. In de literatuur wordt vaak over het Jiddisch geschreven als een taal met een dubbel gezicht: de woordenschat is weliswaar grotendeels Germaans (of Duits), maar de grammatica zou vooral heel erg Slavisch zijn, beïnvloed door het Oekraïens, het Pools en andere Slavische talen. Uit deze kaart blijkt dat er ook in de grammatica wel degelijk banden waren tussen het Jiddisch en de Duitse dialecten.

Het zijn oude data, maar Schäfer heeft de rijkdom ervan goed laten zien. Het zou wel, zegt ze, goed zijn om het aan te vullen met gegevens van de moderne sprekers – die over het algemeen niet meer op het Europese continent wonen, maar in Israël of New York. Hebben zij de splitsing ook bewaard?

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Jiddisch, syntaxis, taalcontact, taalkunde

Lees Interacties

Reacties

  1. Rob Alberts zegt

    30 november 2022 om 10:31

    Mooi en interessant blog

    Vriendelijke groet,

    Beantwoorden
  2. Nynke de Haas zegt

    30 november 2022 om 20:34

    Interessant! Maar Sorace heet Antonella.

    Beantwoorden
  3. Mieke Waterman (-Daniels) zegt

    4 december 2022 om 11:40

    Ik herinner mij een zoom (Covid-19) over het gebruik van de hulpwerkwoorden ‘hobn’ en ‘zayn’ bij sprekers van het hedendaagse Jiddisch in Israel en vooral bij de chassidische groep Bobov. Er werd o.a. gesproken over de kwestie of dit specifieke gebruik van de hulpwerkwoorden een Poolse of Hongaarse oorprong had. Een collega, Dalit Assouline, nu van de Haifa Universiteit, heeft haar promotieonderzoek (en vele andere artikelen) geschreven over het hedendaagse Jiddisch van de verschillende ultraorthodoxe chassidische groepen in Israel (Jeruzalem, Bnei Brak), New York, A’werpen. Zie ook artikelen van collega Moshe (Max) Taube van de Hebreeuwse Universiteit.

    Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Willem Bilderdijk • Het Spaansch en ’t Fransch

Maar weg met u, ô spraak van bastertklanken,
Waarin hyeen en valsche schakals janken;
Verloochnares van afkomst en geslacht,
Gevormd voor spot die met de waarheid lacht

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

IN DROOM

In een bladstille droom
hoorde ik kreunen op de weg.
Mijn vader sprong op
uit zijn stoel bij het raam –
wij waakten die nacht –,
snelde de tuin door, ik ook.

Het licht van de maan
omrandde met scherpe glanzen
boomstronken, een wagenschot,
de struiken, ieder blad.
Ik zelf lag daar in het donker
in de regen languit op het pad.

Bron: Tirade, november-december 1959

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

23 mei 2025: Nijmegen taalhoofdstad

23 mei 2025: Nijmegen taalhoofdstad

16 mei 2025

➔ Lees meer
26 mei 2025: Nederlands Centraal

26 mei 2025: Nederlands Centraal

7 mei 2025

➔ Lees meer
9 mei 2025: een avond over patiëntenliteratuur in Perdu

9 mei 2025: een avond over patiëntenliteratuur in Perdu

7 mei 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1891 Jef Leenen
sterfdag
1940 Jacob Hiegentlich
1947 Jacobus Heinsius
2022 Thijs Pollmann
➔ Neerlandicikalender

Media

Verschenen: Romanreuzen

Verschenen: Romanreuzen

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

25. alkalommal rendezték meg a Magyarországi Néderlandisztika Napját

15 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Vliegende Hollander. De Mythe bij Gerard Reve, Jef Last en Louis Ferron

De Vliegende Hollander. De Mythe bij Gerard Reve, Jef Last en Louis Ferron

12 mei 2025 Door Redactie Neerlandistiek 1 Reactie

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d