Middels het verhaal van een geheime relatie en de gevolgen van de dood van de echtgenoot van het hoofdpersonage, laat Jaap Robben in Schemerleven (2022) de lezerhet vreselijke verleden van Frieda Tendeloo samen met haar beleven.
Het heden en verleden van Frieda
Aan het begin van Schemerleven overlijdt de man van de 81-jarige Frieda plotseling. Zijn dood zorgt ervoor dat Frieda verward achterblijft, door het verlies maar ook doordat ze altijd heeft gedacht dat zij eerder zou overlijden dan haar man. Zijn dood zorgt er echter ook voor dat Frieda de ruimte krijgt om na te denken over het verleden; niet over haar geschiedenis met haar overleden man Louis, maar over een geschiedenis die teruggaat naar de winter van 1963.
Op een besneeuwde verlaten plek bij de bevroren Waal, ontmoeten Frieda en Otto Drehmann elkaar. Hun relatie begint voorzichtig met enkele ontmoetingen, maar de ontmoetingen worden steeds frequenter en intenser, ondanks dat Otto getrouwd is. Hoewel Frieda voor altijd bij Otto wil zijn en met hem wil trouwen, wil Otto zijn liefde – naar eigen zeggen – verdelen over Frieda en zijn vrouw. Hij wil niet riskeren om zijn opgebouwde leven, zijn baan en de kerkgemeenschap te verliezen. Ondanks de groeiende liefde, neemt Otto nog meer afstand van Frieda wanneer zij zwanger van hem blijkt te zijn. Hoewel hij ervoor zorgt dat Frieda een woonplek en geld krijgt, ziet hij het ongeboren kind niet als zijn eigen kind. Frieda verliest door haar zwangerschap Otto en haar ouders, maar ook haar kindje krijgt ze nooit te zien. Dit verhaal, wat ooit zo mooi begon, blijkt tientallen jaren nog steeds benauwend te zijn voor de getraumatiseerde Frieda.
Het verleden van de vrouw wordt in het boek afgewisseld met haar leven in het heden. Doordat Louis, de man van Frieda, de laatste tijd voor haar heeft gezorgd, kan Frieda niet meer zelfstandig in haar huidige woning blijven wonen. Wat volgt is een overhaaste verhuizing naar een verzorgingstehuis. Frieda’s zoon, Tobias, regelt ondanks zijn verdriet om het overlijden van zijn vader, zo goed mogelijk de verhuizing. Door deze verhuizing en de afstandelijke reacties van Frieda naar Tobias en zijn zwangere vriendin, lopen de spanningen tussen moeder en zoon regelmatig op.
De verhaallijnen komen naarmate het verhaal langzaamaan vordert steeds meer samen. De 81-jarige Frieda durft steeds meer haar verleden onder ogen te komen en erover te praten. Gebeurtenissen uit het verleden blijken nog steeds van betekenis te zijn voor het heden. De op het eerste gezicht opmerkelijke reacties en gewoontes van Frieda, zijn voor de lezer te begrijpen door haar geschiedenis.
Detailniveau
Jaap Robben laat in Schemerleven zien dat hij het sterkst is om op detailniveau het verhaal te laten leven. Op subtiele wijze schetst hij een beeld van de spannende en ongemakkelijke kant, maar ook van de liefdevolle en mooie kant van de relatie van Frieda en Otto. De ongemakkelijke kant komt goed naar voren door de korte, soms onafgemaakte zinnen in de dialogen en de gedachtes van de personages die niet worden uitgesproken naar de ander. De mooie kant wordt van extra betekenis voorzien door de gevoelsbeschrijvingen en de beschrijvingen van de natuur.
Bij elke dialoog tussen Frieda en Otto, weet de auteur de liefde en de spanningen voelbaar te maken. Ook in de moeder-zoonrelatie van Frieda en Tobias, die vooral aan het begin van het boek het sterkst verbeeld wordt, worden zowel de positieve als de negatieve kanten van hun relatie zichtbaar door de schrijfstijl. De afwisseling in schrijfstijl maakt het lezen van het boek gemakkelijk. De korte, scherpe dialogen worden afgewisseld met langere zinnen om de gebeurtenissen te beschrijven. In elk hoofdstuk is er wel een mooie zin te vinden die zal bijblijven, zoals: “Hoewel het volgens de klok tegen de muur halverwege de ochtend moest zijn, was het onbegrijpelijk dat er een tijd hoorde bij dit moment, een datum bij deze dag.”
Hoewel de verhaallijnen vaak redelijk voorspelbaar zijn, worden het heden en verleden mooi en zorgvuldig samengebracht. Door nadruk te leggen op enkele details, zoals de nachtvlinders of de voor de hoofdpersonage belangrijke cactus, worden de verhaallijnen steeds meer met elkaar verbonden. Door de details en de verschillende parallellen krijgen het heden en verleden meer betekenis en versterken ze elkaar daardoor. Daarnaast weet Robben de sfeer en de verschillen in omgangsvormen en meningen van de verschillende tijden overtuigend neer te zetten.
Verhaalniveau
Op verhaalniveau laat het boek echter wat steken vallen. Hoewel de verhaallijnen door het boek heen op een mooie manier steeds meer met elkaar verbonden raken, lijkt dit op het einde op een gekunstelde manier te gebeuren om Frieda’s verhaal te kunnen afronden. Daarnaast is de pijn en het verdriet van Frieda niet blijvend voelbaar. Het lijkt Frieda weinig te doen wanneer zij bijvoorbeeld wordt verstoten door haar ouders of wanneer haar zwangerschap steeds moeilijker gaat verlopen. Het is hierbij vooral aan de lezer om deze gebeurtenissen te interpreteren als pijnlijk of verdrietig en dat die gebeurtenissen van grote invloed zouden moeten zijn op het hoofdpersonage. Ook bij andere personages lijkt er door het verhaal heen weinig te veranderen, de gevolgen van gebeurtenissen blijven erg vlak. Het verhaal mist hierdoor aan intensiteit, wat het boek minder aangrijpend maakt.
Daartegenover staat dat het boek hierdoor toegankelijk is. Door het boek een niet al te beklemmende lading te geven, het sterke karakter van de jonge en oude Frieda Tendeloo, de afwisseling in schrijfstijl en de korte hoofdstukken, zal Schemerleven een groot lezerspubliek aanspreken.
Anaïs Bourgeois is bachelorstudent Nederlandse taal en cultuur aan de Universiteit Utrecht.
Heb het boek gelezen en vind het boeiend, ontroerend en mooi. De kritiek deel ik niet.
Schemerleven is zonder meer een prachtig boek. De recensie laat het boek helaas niet in zijn waarde.
Sorry, maar ik heb het boek totaal anders gelezen. Juist heel fijnzinnig en intiem. En bv het weglaten op sommige momenten van Frieda’s emoties (ouders, erbarmelijke omstandigheden tijdens zwangerschap) maakt het extra wrang. Ik vind het tot en met de laatste bladzijde prachtig ! Het boek heeft ze zeer geraakt.
Prachtig boek. In een ruk uitgelezen!