Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel

Zonder toezicht doet men waar men zin in heeft.

Je hebt soms van die spreekwoorden die enorm tot de verbeelding spreken, en ik vind dit eigenlijk wel de nummer één. Misschien komt het door mijn opvoeding, waarin de verhalen van Jip en Janneke, Floddertje en Otje maar al te vaak voorgelezen werden, want ik zie zo een illustratie van Fiep Westendorp voor me met dansende muizen. Maar naast een leuk mentaal beeld, geeft dit spreekwoord ons ook nog eens een wijze les. 

Het spreekwoord benadrukt hoe belangrijk toezicht is: als het er niet is dan wordt er op tafel gedanst (Van Dale). Het is daarom soms goed dat personen met een gezagspositie een oogje in het zeil houden. Maar tegenwoordig wordt het spreekwoord, naar mijn ervaring, ook wel gebruikt om aan te geven dat een unieke kans benut wordt, nu de kat eindelijk weg is.

Het spreekwoord komt al sinds het eind van de 15de eeuw voor in Nederlandse spreekwoordenboeken in de vorm daer die catte slaept spelen de muysen. Waarschijnlijk is het vertaald uit het middeleeuws Latijn (Van Dale).Het is interessant om te zien hoe er eerst werd gesproken van een kat die slaapt in plaats van ‘van huis is’, en muizen die spelen in plaats van dansen. 

Een hele eenduidige reden waarom dit zo veranderd is kan ik niet vinden, maar het staat mij natuurlijk vrij om te speculeren. Als we een kijkje nemen in het Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal van Harrebomée uit 1858 (dbnl), is te zien dat er ongelooflijk veel spreekwoorden zijn waarin de kat voorkomt. Ik trek graag specifiek de aandacht naar het volgende rijtje spreekwoorden: 

• Als de kat in de val is, dansen de muizen er omheen.
• Als de kat slaapt, spelen (of: springen) de muizen.
• Als de kat uit is, dan dansen de muizen rondom het boter- (of: meel-) vat. 
• Als de kat van huis is, dan hebben de muizen den vollen loop (of: houden de muizen bruiloft).
• Daar geene kat is, tieren de muizen.
• Wanneer de kat weg is, dan dansen de muizen op de tafel.

Hierin zien we, naar mijn mening, eigenlijk al terug dat het spreekwoord gewoonweg enorm veel variaties kent. We zien dat de kat kan slapen, uit/weg kan zijn en zelfs in de val kan zitten. En de muizen? Die kunnen dansen, spelen, springen en zelfs een bruiloft houden. De strekking van al deze variaties is natuurlijk hetzelfde, en zo zijn we mogelijk uitgekomen op de moderne variant die het meest tot de verbeelding spreekt. (En wie weet zijn er tegenwoordig nog meer leuke varianten die hier nog niet genoteerd zijn.)
Het spreekwoord Als de kat in de val is, dansen de muizen er omheen draagt overigens de betekenis dat er misbruik wordt gemaakt van een situatie. Maar, zoals ik voorheen zei, wordt deze betekenis naar mijn ervaring tegenwoordig ook aan Als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel gegeven.. Het lijkt dat deze spreekwoorden dusdanig op elkaar lijken dat ze tegenwoordig frequent samenvallen. 

Ik ben benieuwd of dit spreekwoord nog andere leuke varianten kent, of misschien gaat ontwikkelen. Ik hoor er graag een muisje van piepen. Maar wat er ook mee gebeurt, het zal vast goed zitten – een kat komt immers altijd op zijn pootjes terecht. 

Yfke de Jong is masterstudente Communicatiewetenschap aan de Radboud Universiteit.