Onlangs zijn de Friese Plaatsnamen: Alle steden, dorpen en gehuchten van Karel Gildemacher (2007) toegevoegd aan de Etymologiebank, als aanvulling op de Nederlandse plaatsnamen verklaard van Gerald van Berkel en Kees Samplonius. Hieronder volgt wat toelichting over de gemaakte keuzes voor het Friese plaatsnamenboek.
Werkwijze
Het samenstellen van een plaatsnamenboek is een onderneming met veel facetten en problemen. Natuurlijk moet je eerst bepalen wat je in dit kader onder een plaats verstaat. Dat is in dit geval niet zo maar een willekeurige plek op aarde, maar een nederzetting. En dan ook nog, binnen de grenzen van de huidige provincie Fryslân. Vervolgens, spreek je van een nederzetting als er één huis staat of moeten er dan meer huizen bij elkaar staan? In Friese Plaatsnamen zijn alle grotere en kleinere dorpen, buurschappen, gehuchten e.d. opgenomen die eens in het verleden als een nederzetting zijn beschouwd of dat duidelijk nog zijn. Op 18de en 19de-eeuwse kaarten kun je dat soort opvattingen vaak ook herkennen aan de grootte en vorm van de belettering van een naam.
Van de nederzettingsnamen die je dan hebt zoek je in betrouwbare en het liefst primaire bronnen varianten. Indertijd heb ik een aantal jaren gewerkt aan een database waarin die namen in de gevonden varianten, voorzien van jaargetallen, taalgebruik van de tekst, vindplaatsen enz. waren opgenomen. Bij de keuze van een alfabetisch opgezet boek kun je dan per naam een lemma maken. Natuurlijk dien je daarbij elementen die in meer namen voorkomen, bijv. werth, duidelijk te onderscheiden en in samenhang te bespreken.
In een lemma nam ik niet alle varianten op, maar alleen die een beeld gaven van de ontwikkeling en/of de specifieke taalsituatie in Fryslân. Het was jammer dat bij de opgenomen varianten niet kon staan in welk tekstverband (oorkonde, register bijv.) en welke taal (Latijn, Fries, Nederlands) de naam voorkwam. Dat vergde te veel ruimte en was verwarrend, vond de uitgever. Het boeiende is zeker dat taalkundige ontwikkelingen aan de hand van deze namen kunnen worden gevolgd en duidelijke aanknopingspunten en dateringen bieden.
Verouderd?
Tot slot. Is het boek verouderd? Ja. In heel veel gevallen heeft een gemeentelijke herindeling gemaakt dat de aangegeven gemeenten niet meer bestaan. Maar daarmee zijn de namen natuurlijk niet verdwenen. In het boek werd aangegeven dat de eerste variant (Fries of Nederlands) de officiële was. Ook daarin is wel het een en ander veranderd. Bij een aantal dorpen is sinds het schrijven van het boek de Friese variant de officiële geworden. En natuurlijk is er sindsdien nog wel eens een interessante variant opgedoken en denk ik niet over alles nog net zoals indertijd. Dat raakt echter niet aan de etymologische verklaringen, en bovendien is de meeste informatie nog steeds geldig en relevant: zó snel verandert de wereld nu ook weer niet.
“Het was jammer dat bij de opgenomen varianten niet kon staan in welk tekstverband (oorkonde, register bijv.) en welke taal (Latijn, Fries, Nederlands) de naam voorkwam. Dat vergde te veel ruimte en was verwarrend, vond de uitgever.”
Inderdaad jammer. En een onverstandige beslissing van de uitgever. Je wilt toch als lezer graag weten waarom Middag (van Middag-Humsterland) niet ‘gewoon’ Mid-oog heet (om maar een voorbeeld uit de provincie Groningen te nemen). Je krijgt soms de indruk dat de lezer niet mag weten dat een bepaald woord of een bepaalde naam uit het Oudfries stamt. Of uit het Nederduits, for that matter.
Het kost erg weinig ruimte om zoiets even aan de lezer uit te leggen. Verwarrend zou het helemaal niet zijn. Eerder ontwarrend.
Uitgever, denk nog eens goed na.
Natuurlijk stonden deze namen al in Samplonius, maar een extra bron is nooit weg.
Hoewel het niet onder frisistiek valt, spreek ik graag de hoop uit dat de plaatsen in Vlaanderen (en Frans-Vlaanderen) nog eens aan de Etymologiebank worden toegevoegd. Die staan er helaas niet in en dat is wel een gemis. Ook nog een bijdrage over de plaatsen uit Suriname en op de Antillen zou helemaal mooi zijn.
Mijn verzoek aan auteurs/uitgever om Vlaamse plaatsnamen op te mogen nemen, ligt er al een poosje. Zonder toestemming kan ik dat niet doen. Wel zullen binnenkort alvast de Zuid- en Noordnederlandse plaatsnamen van Jan de Vries worden toegevoegd. Een etymologische inventarisatie van plaatsen in Suriname en op de Antillen ken ik niet, maar suggesties zijn welkom!