Tijdens de koffiepauze komen op het Instituut voor de Nederlandse Taal vaak interessante kwesties langs. Zoals onlangs de vraag waarom we tegenwoordig spreken over Oekraïne en vroeger over de Oekraïne. Dat was een mooie aanleiding om eens wat dieper in de vermeldingen over (de) Oekraïne te duiken.
Ukraine
In de zeventiende-eeuwse kranten van het Couranten Corpus komt Oekraïne 121 keer in de berichtgeving voor. De naam wordt meestal gespeld als Ukraine (109x), soms als Vkraine (6x), Kraine (4x), Uukraine (1x) en Vckraine 1x). De meeste nieuwsberichten dateren van na 1663. In dat jaar werd Oekraïne verdeeld in twee hetmanaten, die onder gezag van een kozakkenleider (hetman) stonden: een aan de linker- en een aan de rechteroever van de Dnipro. Het hetmanaat van de linkeroever stond onder invloed van de Russische tsaar, en werd geleidelijk gerussificeerd. Over de controle over Rechteroever-Oekraïne brak tussen 1673 en 1681 een strijd los tussen Turken, Polen en Russen, en daarover rapporteerden ook Nederlandse kranten. De krantenberichten zijn voor ons – helaas – erg herkenbaar. Zo lezen we in 1674: “De tijdingh, dat de Moscoviters, aen dese zijde de Niper een groote macht te samen gebraght, en een inval in de Ukraine gedaen hadden, heeft hier groot nadencken gegeven.” En in 1675: “Met d’extraordinaris Post, op Gisteren van Braklauw [Bratslav in westelijk Oekraïne] aengekomen, werdt bericht, dat het tegenwoordigh in d’Ukraine seer slecht gestelt is.”
Laten we maar gauw overstappen naar de naam Oekraïne. Uit de voorbeelden blijkt dat de beginklank in de zeventiende eeuw werd gespeld als U. Dat bewijst dat de berichtgeving afkomstig is uit Duitstalige gebieden, waar Ukraine werd en wordt gespeld. Die U-spelling blijft in Nederlandse kranten eeuwenlang gehandhaafd: pas in 1903 vinden we op Delpher de Nederlandse spelling Oekraïne met Oe.
Wel of geen lidwoord
Van de 121 zeventiende-eeuwse vermeldingen heeft de meerderheid het lidwoord de: slechts zesmaal ontbreekt dat. En ook in de achttiende en negentiende eeuw wordt voornamelijk gesproken over de Ukraine. Alleen als het in de achttiende eeuw gaat om een tabaksnaam blijft het lidwoord weg: “vaten Ukraine tabak”, “een partytje Ukraine”.
Waar komt dat lidwoord vandaan? In ieder geval níét uit het Russisch of Oekraïens, want die talen kennen geen lidwoorden. Wel geeft de Slavische etymologie van het woord een aanwijzing. Oekraïne (in het Russisch en Pools Oekraina, in het Oekraïens Oekrajina*) is namelijk afgeleid van oe ‘bij, aan’ en kraj ‘rand, grens, grensgebied, streek’. Oekraïne betekende dus letterlijk ‘gebied aan de rand, grensgebied’, en dan uiteraard bezien vanuit Poolse of Russische optiek. De naam verwees dus naar een streek en niet naar een zelfstandig land, en is vergelijkbaar met de Veluwe, de Betuwe, de Nederlanden, de Elzas. Ook de Engelsen spraken over the Ukraine.
Die opvatting van Oekraïne als een streek bleef tot diep in de twintigste eeuw behouden, ook toen Oekraïne in 1922 als Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek officieel onderdeel werd van de Sovjet-Unie: de meeste twintigste-eeuwse vermeldingen op Delpher gaan over de Oekraïne.
Pas bij de onafhankelijkheid in 1991werd Oekraïne (in het Oekraïens Україна) de officiële landsnaam, en vanaf dat moment vinden we een geleidelijke neergang van het lidwoord in het Nederlands, zo blijkt uit het Corpus Hedendaags Nederlands, met name na de Oranjerevolutie in 2004 en de inval van de Russen op de Krim in 2014. En nu, na het uitbreken van de oorlog met de Russen in 2022, is het not done om nog langer te spreken over de Oekraïne. Ook de Engelsen hebben het lidwoord the in de ban gedaan. Dat was overigens op uitdrukkelijk verzoek van de Oekraïense regering, die het lidwoordgebruik politiek en grammaticaal onjuist achtte.
Klein-Rusland
Het gebied heette vroeger ook wel Klein-Rusland, een vertaling van het Oekraïense Malorosija en het Russische Malorossija. De naam is in de veertiende eeuw in het Grieks ontstaan: de patriarch van Constantinopel maakte een onderscheid tussen de bisdommen in het grote noordelijk deel van Roes’, dat hij Groot-Rusland noemde, en het kleine zuidelijke deel, Klein-Rusland. Andere talen, waaronder Russisch en Oekraïens, namen deze benamingen over. In het zeventiende-eeuwse Nederlandse Couranten Corpus wordt het niet vermeld, maar in kranten op Delpher komen sinds de achttiende eeuw Groot- en Klein-Rusland en Groot- en Kleinrussisch voor; Kleinrussisch werd ook gebruikt voor de Oekraïense taal.
Klein-Rusland was oorspronkelijk waarschijnlijk slechts een neutrale geografische aanduiding. Maar langzamerhand kreeg klein een negatieve klank, en toen Oekraïne in 1922 onderdeel werd van de Sovjet-Unie koos men als gezegd voor de benaming Oekraïense (en niet Kleinrussische of Malorossijski) Socialistische Sovjetrepubliek. Vanaf dat moment werd Klein-Rusland een historische term.
In of op?
Het Russisch en Oekraïens kennen dan wel geen lidwoord, ze kennen wél twee voorzetsels om ‘in Oekraïne’ te zeggen, namelijk v of na, min of meer vergelijkbaar met ons in (Rusland) en op (de Krim). Ook hieraan ligt het verschil in opvatting tussen een land en een streek ten grondslag. Hoewel zowel in het Oekraïens als het Russisch in het verleden v en na wel door elkaar werden gebruikt, schreef de Oekraïense regering vanaf 2012 voor beide talen het voorzetsel v voor, dat immers ook bij andere landennamen wordt gebruikt. V Oekrajini heeft in het Oekraïense taalgebruik momenteel dan ook de overhand boven na Oekrajini.
Russische taalvoorschriften daarentegen schrijven voor het Russisch na Oekraine voor – en de Russische Wikipedia heeft een hele overlegpagina over de vraag of je na of v Oekraine moet zeggen. Hier wordt onder andere gesteld dat in het Russisch na Oekraine de ‘natuurlijke taalkundige norm’ (sic) is, terwijl v Oekraine ‘een kunstmatige vorm is, gecreëerd in de jaren negentig volgens een decreet van de Oekraïense regering. En aangezien de Oekraïense autoriteiten het Russisch noch de status van staatstaal, noch die van de regionale taal hebben verleend, hebben ze geen zeggenschap over het Russisch.’
Het Oekraïense regeringsbesluit zal ongetwijfeld gehandhaafd blijven, zeker nu de eis om het Russisch (weer) een officiële taal te maken in Oekraïne alweer uit Trumps 28 puntenplan is geschrapt. En eigenlijk moeten we het land voortaan Oekrajina noemen, op z’n Oekraïens, zoals we ook bijvoorbeeld Kiev, Lvov en Charkov hebben vervangen door Ky(j)iv, Lviv en Charkiv. Ja, ik weet dat Oekraïne een ingeburgerd exoniem is, zoals Frankrijk (we zeggen niet France). Maar recent zijn we ook van het exoniem Wit-Rusland overgestapt op het endoniem Belarus, dus uniek is zo’n verandering niet.
* In de populair-wetenschappelijke transcriptie; zie de Transcriptor voor de omzetting van Russische en Oekraïense namen en woorden volgens verschillende transcriptieconventies.
De stelling dat we beter ‘Oekrajina’ kunnen gaan schrijven kan ik niet volgen.
De Oekraïense steden werden tot voor kort in het Nederlands meestal bij hun Russische naam genoemd (Kiev, Lvov, Charkov) en tegenwoordig terecht bij hun Oekraïense (Kyjiv/Kyiv, Lviv, Charkiv). Maar de landnaam heeft een eigen Nederlands exoniem, Oekraïne, dat noch Oekraïens, noch Russisch is en dus buiten dit taalconflict staat. Ook wat betreft de betekenis is er niets tegen ‘Oekraïne’ in te brengen.
Dat is anders dan bij ‘Wit-Rusland’, een naam waar sommige Belarussen kennelijk bezwaar tegen maken omdat die, anders dan ‘Belarus’, zou suggereren dat Belarus politiek of cultureel onderdeel uitmaakt van Rusland. Overigens lijkt ‘Belarussen’ als aanduiding voor de inwoners me dan ook niet wenselijk. Het Engels onderscheidt ‘Russians’ en ‘Belarusians’. Misschien ‘Belarussiërs’?
Oekraïne is de Russisch-Duitse spelling, door ons overgenomen, waarbij we op bepaald moment alleen U in Oe hebben veranderd; Oekrajina is de weergave van de huidige officiële Oekraïense landnaam. Maar ik schrijf ‘eigenlijk’, ik weet natuurlijk dat dit niet haalbaar is.
Ik vind het geen uitgemaakte zaak dat ‘Oekraïne’ via het Duits uit het Russisch komt.
Het woord Oekraïne (in welke vorm dan ook) burgerde in de zeventiende eeuw in West-Europa in als aanduiding voor het oosten van het toenmalige Polen, het gebied tussen Moskovië in het noordoosten en Transsylvanië in het zuidwesten. De Description d’Ukranie (1651) van de Frans-Poolse cartograaf Guillaume Le Vasseur de Beauplan speelde hierbij een belangrijke rol. Hij schreef in het Frans en vermeldde plaatsnamen in een Poolse of Pools aandoende vorm, waaronder Ukranie (Pools: Ukraina) voor Oekraïne en Kiow of Kiiow (moderne Poolse spelling: Kijów) voor Kyjiv. Naast Ukranie was destijds in het Frans ook Ukraine gangbaar.
De Beauplans kaart is in Nederland uitgegeven door Joan Blaeu.
Uit Delpher blijkt dat in de zeventiende eeuw Ukranie (419 resultaten) gangbaarder was dan Ukraine (271 resultaten) en Kiow (119 resultaten) véél gangbaarder dan Kiew (4 resultaten).
Het lijkt mij aannemelijker dat Oekraïne via het Frans uit het Pools tot ons is gekomen.
Dat kan (zal) zeker (ook), maar de Nederlandse kranten zijn beïnvloed door Duitse en niet door Franse kranten (veel berichten kwamen uit Duitstalige gebieden en vaak was er sprake van vertaling of bewerking van Duitse nieuwtjes, al moet daarover nog veel worden onderzocht). Hoe dan ook blijft dan staan: de oudste naam is beïnvloed door / overgenomen via een andere taal, Oekrajina is de weergave van de huidige Oekraïense landnaam. Ukranie komt 311 x in Couranten Corpus voor, altijd met *de* op 5x na.
Via sociale media heb ik al vanaf het begin van de oorlog diverse keren gereageerd op het verkeerd gebruik van de benaming ‘de Oekraïne’. Zelfs officiële media, zoals de NOS, schreven ‘de Oekraïne’. Mijn reactie kwam hierop neer dat wanneer je ‘de Oekraïne schrijft, je de facto accepteert dat Oekraïne geen land is, maar onderdeel van Rusland. Eindelijk is er nu iemand die de kwestie tot op de bodem heeft uitgezocht en pleit voor het gebruik van ‘Oekraïne’. We zeggen toch ook niet ‘Het Frankrijk’ of “Het Denemarken’. We schrijven echter wel de ‘V.S.’ en de ‘Nederlanden’, maar dat is dan een meervoudsaanduiding.
In Duits is het trouwens nog steeds ‘die Ukraine’. Ik denk niet dat er een discussie was over ‘die’. Maar geen Duitser denkt dat ‘die’ zou suggereren dat Oekraïne deel van Rusland is. Mogelijkerwijs ook omdat er meer landen zijn met lidwoorden (eenvoud), bijvoorbeeld ‘die Mongolei’, ‘die Schweiz’, ‘die Türkei’. (Mannelijk bestaat ook: ‘der Oman’, ‘der Libanon’, ‘der Irak’ etc.)
Klopt, Duits heeft eigen lidwoordregels (ook der Fritz), daarom is de situatie in die taal anders dan in Nederlands en Engels.
Een ander gebied dat na zijn onafhankelijkheid in het Nederlands zijn lidwoord is kwijtgeraakt is Soedan. In de jaren vijftig en zestig was ‘de Soedan’ nog heel gebruikelijk. Nu hoor je dat nooit meer.