Wat betekenen woorden?

Wat woorden betekenen, dat is een van de grootste raadsels van het menselijk bestaan. Neem een woord, een willekeurig woord, en probeer een goede, precieze en alles omsluitende definitie te geven. Wat is pakweg, mededogen, en wat doet het onderscheiden van medelijden? Wat zijn de precieze omstandigheden waaronder je kunt zeggen dat iemand smacht? Onder welke omstandigheden zijn we precies geneigd om eventueel te zeggen?

Dat heel precies te zeggen lukt bizar genoeg, geen mens. Je kunt bijvoorbeeld altijd wel uitzonderingen of verfijningen bedenken op wat het woordenboek zegt. Het zijn zelf woorden en toch kun je niet onder woorden brengen wat ze precies betekenen.
Dit is een kwestie die de Nederlandse taalfilosoof Cornelis Verhoeven (1928-2001) zijn leven lang bezighield. Hij maakte verschillende boeken over woorden; ik ben die boeken sinds een paar maanden aan het lezen en zo ontstaat er hier langzamerhand een serietje over Verhoeven.

Zelf schreef Verhoeven van 1997 tot aan zijn dood in 2001 ook een serietje columns over woorden in Trouw. Zijn zoon Daan gaf het in 2002 uit in de vorm van een woordenboek: Dierbare woorden, met Verhoevens mijmeringen vanaf de a van aandacht (‘de manier waarop wij gewoonlijk het woord bezigen [lijkt] te impliceren, dat aandacht niet ons eigen product is of een daad van onze wil, maar dat hij van buiten af wordt getrokken en afgedwongen door iets wat ons opvalt door zijn eigen belang, zonder dat wij ons daar speciaal voor inspannen’) tot en met zwoel (‘Zoel [is] niet zomaar een neutrale nevenvorm van zwoel, zoals de woordenboeken gedienstig vermelden, maar eerder een soort van kuise tegenvorm daarvan’.)

Die twee willekeurige voorbeelden laten al iets zien van Verhoevens aanpak. De ‘neutrale’ beschrijvingen van woordenboeken zoals het WNT voldoen niet, want aan vrijwel ieder woord dat je aanraakt, blijkt een heel netwerk vast te zitten van allerlei associaties. Inderdaad, aandacht is niet alleen maar iets in je hoofd: we praten erover als iets dat door iets uit de buitenwereld getrokken wordt. En zwoel en zoel worden als je goed luistert niet ‘in de praktijk door elkaar gebruikt‘, zoals trouwens zelden of nooit twee woorden echt gelijkwaardig zijn, maar verschillen op een manier die te subtiel is voor de woordenboekmaker. (Ook Verhoeven zelf komt er niet helemaal uit, maar dat is precies het punt.)

Zo roept ieder woord andere woorden op – soms op een particuliere manier, soms op een manier die gedeeld wordt door een cultuur, en de grenzen tussen die twee zijn vaag. Deel je een associatie alleen met je eigen gezin? Je dorp? Je hele taalgemeenschap? Verhoeven was daar, als dialectspreker, ook nog eens extra gevoelig voor.

Een verhelderend stukje is dat over het woord woord. Wat is een woord? Het lijkt, zegt Verhoeven, vooral gedefinieerd door wat het niet is: geen volzin, geen daad, geen begrip, geen beeld. Hij denkt vervolgens vooral na over de tegenstelling met de daad:

waarom kunnen we wel zeggen dat een woord ‘alleen maar een woord is’ en zeggen we nooit dat een daad ‘alleen maar een daad is’? Waarom heeft de daad ook verbaal het laatste woord? Want ‘woord’ (…) zegt toch ook alleen maar dat het wordt gezegd? (…) Het is nog sterker: door het uitspreken van het woord zeggen wij wat wij denken, maar door het uitspreken van ‘daad’ of het toezeggen van een daad, verrichten wij nog niet de daad zelf, en als we die verrichten kan het ook een misdaad zijn. Het lijkt dus in feite helemaal niet te gaan om het ene of het andere woord, maar om de suggestie die de woorden wekken, de verwijzing die eraan ten grondslag ligt op de context waarin ze worden opgeslokt.

Zelden werd zo goed verwoord in wat voor onverwoordbare wereld je terechtkomt zodra je begint na te denken over onze woorden.