Een nieuwe stap in de ontwikkeling van het werkwoord dreigen werd deze week mogelijk gemaakt door een koppenmaker van de Volkskrant: ‘Burgers Aleppo dreigt vreselijk lot‘ schreef deze boven een artikel over de situatie in Syrië.
Over het werkwoord dreigen hebben Nederlandse taalkundigen tamelijk veel geschreven (zie hier bijvoorbeeld wat bij elkaar gegoogelde bijdragen van Sjef Barbiers, de elektronische ANS, Gertjan Postma en Arie Verhagen. De aandacht van die geleerden werd vooral getrokken door het feit dat het werkwoord twee verschillende betekenissen kan hebben in zinnen als de volgende:
- De chauffeur dreigde een andere route te kiezen.
De ene betekenis is dat de chauffeur een dreigement uitsprak: “Als jullie zo doorgaan, kies ik een andere route”. In de andere betekenis hoeft de chauffeur er zich niet eens van bewust te zijn dat hij een andere route kiest: wij zien dat alleen aankomen en vinden het niet prettig. In die tweede betekenis is de zin parallel aan ‘De boom dreigde op de weg te vallen’.
- De chauffeur heeft gedreigd een andere route te kiezen.
- De boom heeft gedreigd op de weg te vallen. [uitgesloten]
Ook in andere constructies verdwijnt de dubbelzinnigheid. De eerste zin hieronder is nog wel dubbelzinnig, maar de tweede is alleen waar als de chauffeur gesproken heeft:
- Wij zagen hoe de chauffeur een andere route dreigde te kiezen.
- Wij zagen hoe de chauffeur dreigde een andere route te kiezen.
Mickey Mouse-competitie
- Voor onze burgers dreigt een vreselijk lot.
- Voor onze burgers belooft een vreselijk lot. [uitgesloten]
Gezelligheid en vreugde
De reden daarvoor is dat beloven zelf juist op een andere manier een lijdend voorwerp kan krijgen dan dreigen:
- Het festival belooft gezelligheid en vreugde.
- Het festival dreigt onmin en verdriet. [uitgesloten]
Strikt genomen had de redactie niet de toevlucht behoeven te nemen tot het preciseren van wachten tot het (negatieve) dreigen, omdat de kop al voldoende uitsluitsel gaf (een vreselijk lot).
Ik merkte in de discussie over die kop op twitter dat de een zich wat moeilijker schikt in dat negatieve gebruik dan de ander.
En weer een ander redeneert dat wachten en dreigen iets afwachtends hebben en intransitief zijn, nooit een lijdend voorwerp bij zich hebben. Ik b.v. vond dan ook niet dat er een "stap" was gemaakt.
Had overigens ook een beetje moeite met de zinnen "we zagen hoe de chauffeur dreigde een andere route te nemen" en "…..een andere route dreigde te nemen."
Die eerste zin kan m.i. heel goed betekenen dat het een objectief dreigen was en niet per se een subjectief dreigen. Maar ik kan me natuurlijk vergissen. De tweede zin is weliswaar wat dubbelzinniger, lijkt me, maar de eerste is ook dubbelzinnig, zij het wat minder.
Stukje weer met veel plezier gelezen, dat dan weer wél! 🙂
In 'The Changing Languages of Europe' van Heine en Kuteva is er een hoofdstuk aan de verspreiding en geschiedenis van dreigen als modaal werkwoord van 'waarschijnlijkheid' met een negatieve gevoelwaarde. Het zou een typisch voorbeeld zijn van een kenmerk van SAE (Standard Average European). Zij baseren zich op het werk van Hiroyuki Miyashita die vier stadia onderscheidt in de grammaticalisatie van 'dreigen' en naarmate talen verder weg liggen van het SAE-kerngebied (ruwweg van Nederland tot Noord-Italië), zouden ze minder ver zijn in tot welk stadium die ontwikkeling is gevorderd.
Zie bijvoorbeeld ook: http://cognitextes.revues.org/117
en
http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/coe21/publish/no23_ses/010_Heine.pdf
Interessant, dank je wel!