Wat we nog niet weten over het werkwoord (9 en slot)
Door Marc van Oostendorp
De Nederlandse taal wordt al honderden jaren onderzocht, en toch is er van alles wat we nog niet weten. Onze taal behoort zelfs tot de best bestudeerde ter wereld, vooral sinds aan het gigantische naslagwerk Syntax of Dutch wordt gewerkt. In dat boek worden de inzichten uit de taalkundige literatuur zo goed mogelijk samengevat.
De afgelopen maanden heb ik hier op Neder-L een korte serie gepubliceerd naar aanleiding van het verschijnen van twee delen van dit naslagwerk die allebei over het werkwoord gaan: op honderden pagina’s worden allerlei dingen samengevat die iedere spreker van het Nederlands weet, al heeft hij er nooit over nagedacht.
Ik heb dat gedaan door een aantal onderwerpen te bespreken waarvan de auteurs van de Syntax zeggen dat ze onderwerp zijn van ‘future research’: onderwerpen waarover de wetenschappelijke literatuur dus nog te weinig geschreven heeft.
Het wordt tijd om afscheid te nemen van dit reeksje, met een laatste puzzel. Wat is er raar aan de zin ‘Vladimir speelt nieuwe piano’?
Het antwoord is op het eerste gezicht: in piano spelen is piano niet een echt lijdend voorwerp van de zin; de twee vormen eerder een zogenoemd ‘scheidbaar samengesteld werkwoord’: pianospelen is een werkwoord, al kun je het in voorkomende gevallen uit elkaar trekken: Vladimir speelt heel mooi piano. Maar zelfs met dat uit elkaar trekken wordt piano nog niet ineens een ding waarnaar je kunt verwijzen. De volgende zin is bijvoorbeeld raar:
- Vladimir speelt heel mooi piano, ook al is hij vals. [raar]
In die zin kan hij eigenlijk niet goed naar piano verwijzen; je interpreteert hem automatisch als een wat eigenaardige mededeling over Vladimir. Dat is niet het geval in de volgende zin, waarin de piano een echt lijdend voorwerp is:
- Vladimir bespeelt heel mooi de piano, ook al is hij vals.
Maar, waarschuwt de Syntax of Dutch, er is meer aan de hand. Vladimir speelt nieuwe piano is dan misschien een vreemde zin, maar de volgende zin kun je volgens de taalgeleerde Geert Booij wel degelijk zeggen:
- Vladimir speelt klassieke piano.
Alleen is er met die zin iets vreemds aan de hand. Hij lijkt eigenlijk eerder te betekenen dat Vladimir naar klassieke pianomuziek op Spotify luistert of zoiets. In dat geval is piano misschien wel een gewoon lijdend voorwerp, net zoals muziek in Vladimir speelt muziek. Het gekke is dan volgens mij dat je nog steeds niet goed naar piano kunt verwijzen:
- Vladimir speelt klassieke pianomuziek, want die vindt hij mooi. [goed]
- Vladimir speelt klassieke piano, want die vindt hij mooi. [raar]
En even raar is dat het met klassieke wel lukt, maar met nieuwe niet of moeizamer. Waarom kan de volgende zin niet betekenen dat Vladimir op Spotify luistert naar nieuwe pianomuziek?
- Vladimir speelt nieuwe piano.
Het is net of de verbinding een beetje moet ontstaan; de bovenstaande wordt pas goed als je er een beetje aan gewend bent. Maar wat is dat voor gewenning? Wat is hier aan de hand?
Deze reeks wordt mogelijk voortgezet wanneer volgend jaar het derde deel van Syntax of Dutch: Verbs and verb phrases verschijnt.
Voor mij kan "Vladimir speelt klassieke piano" wel heel goed, maar dat ligt denk ik aan het feit dat in onze muziekschool er verschillende opties waren voor piano: klassiek en jazz. Zo contrasteert "Vladimir speelt klassieke piano" natuurlijk met "Vladimir speelt jazzpiano".
Wel interessant (maar misschien te verwachten) is dat dit enkel kan in de betekenis "de hobby van Vladimir is klassieke piano" en niet in de betekenis van "Vladimir bespeelt klasieke piano."
Het lijkt mij analoog aan 'Vladimir speelt American Football' waar 'american football' een semantische eenheid is. Vergelijkbaar ook met 'Vladimir speelt eerste viool.' Of zie ik het nu te simpel?
Ja, dit lijkt me inderdaad op hetzelfde neer te komen. Je kunt natuurlijk ook klassieke piano spelen terwijl je zelf bezig bent op een piano, maar dat komt dan neer op hetzelfde als plaatjes draaien met klassieke pianomuziek, of iets dergelijks.
American football is natuurlijk als geheel een beetje ondoordringbaar voor de Nederlandse syntaxis (je zegt niet 'Americanne football'). 'Eerste viool spelen' is weer net wat anders dan 'klassieke piano spelen' omdat je dat eerste wel degelijk op een viool moet doen (afgezien van de idiomatische betekenis, natuurlijk).