Talige representatie van Heinric en Margriete in de Roman van Limborch

In de laatste jaren is er ontzettend veel onderzoek bijgekomen naar genderverhoudingen. De rol van mannelijke en vrouwelijke personages wordt regelmatig onder de loep genomen, ook in teksten. Tal van ridderromans en andere prachtige verhalen afkomstig uit de middeleeuwen zijn hier perfect voor. Ze zijn eindeloos te analyseren op de rol van de personages, standsverschillen en de verhoudingen tussen mannen en vrouwen. Er is echter nog weinig onderzoek gedaan naar of en hoe deze verhoudingen talig aan het licht komen: talige representatie. 
Voor een klein onderzoek bij de cursus ‘Liefde en strijd’ aan de Universiteit Leiden heb ik onderzoek verricht naar de talige representatie van mannen en vrouwen in de Roman van Limborch. Dit prachtige verhaal is een mengelmoes van alles wat in de middeleeuwen hoog in het vaandel stond: het is een ridderroman met hartstochtelijke romances en allerlei spannende gebeurtenissen die de personages meemaken. De verteller moet ervoor gezorgd hebben dat het publiek tijdens het geheel van twaalf boeken op het puntje van zijn stoel heeft gezeten. 
De variatie van gebeurtenissen in het verhaal is ook te zien in de aanduidingen van personages. Hier zijn twee categorieën in: de aanduidingen die de verteller gebruikt om de personen aan te duiden en de aanduidingen die de personages gebruiken om hen aan te duiden. Voor het onderzoek koos ik ervoor om de aanduidingen te analyseren van twee personages: Heinric en Margriete. Broer en zus en zoon en dochter van de hertog van Limburg. Ze maken avonturen mee die hen uiteindelijk maken tot wie zij zijn. Is deze ontwikkeling ook te zien in de aanduidingen die zij krijgen van de verteller en de personages? 

Hulpeloos meisje 

In boek I van de Roman van Limborch¹ raakt Margriete verdwaald in het bos wanneer zij op jachtpartij gaat met haar vader en haar broer. Ze wordt neergezet als een hulpeloos meisje dat alleen in het bos is wanneer ze gevonden wordt door een koopman en zich moet weren tegen wilde dieren. In dit eerste boek vertelt zij ook nog niet aan de mensen die zij tegenkomt dat ze van hoge komaf is. De aanduidingen voor Margriete verschillen veel, maar overduidelijk het vaakst gebruikt door de verteller wordt de aanduiding ‘maget’. Het Middelnederlands woordenboek vertaalt dit als ‘volwassen of huwbaar meisje, maagd of jonkvrouw’.² Een opvallend verschijnsel is dat de keren dat Margriete bij haar naam genoemd wordt door personages of door de verteller op een hand te tellen zijn. Andere aanduidingen die een aantal keren voorkomen, zijn: ‘wiif’, ‘scone jonfrouwe’ en ‘suuverlike’. 

¹ Afkorting voor de Roman van Limborch.
² Middelnederlands woordenboek, maget.

Stoere ridder 

In boek II van de Roman van Limborch staat de reis van Heinric centraal. Hij gaat zijn verloren zus Margriete zoeken. Voordat hij op avontuur gaat, wordt hij eerst nog even tot ridder geslagen. De verkregen status van ridder komt ook tot uiting in de aanduidingen van Heinric. Voornamelijk de personages die hij tegenkomt, zoals Echites, nemen vaak het woord ‘ridder’ in de mond wanneer ze Heinric aanspreken. De verteller houdt het echter liever op ‘mijn her Heinriic’: de aanduiding die het vaakst gebruikt wordt voor deze jongeman. Het mannelijke personage wordt dus beduidend vaker bij zijn naam genoemd dan het vrouwelijke personage.

Een ontwikkeling? 

Naast boek I en boek II heb ik in mijn onderzoek ook de aanduidingen van Margriete en Heinric in boek VII onderzocht. In dit deel van het verhaal komen zij samen in Constantinopel. De twee hebben elkaar een lange tijd niet gezien en zijn door alle gebeurtenissen ontwikkeld tot wie zij nu zijn. Is deze ontwikkeling ook te zien in de aanduidingen? Ja en nee. Voor Heinric blijven ‘mijn her Heinriic’ en ‘ridder’ het gebruikelijkst, maar voor Margriete is er wel een verandering op te merken. Zij wordt verrassend genoeg nu het meest met haar naam ‘Margriete’ aangeduid! Een opmerkelijke verandering dus. Ook ‘mijn jonfrouwe’ is populair voor de hertogsdochter. Waarom Heinric eerder dan Margriete aangeduid wordt met zijn naam en Margriete later toch bij naam wordt genoemd, blijft speculeren. De uitleg dat Heinric al in het begin van het verhaal tot ridder wordt geslagen en dus een hogere status krijgt dan Margriete zou een logische verklaring zijn. Voor mijn bachelorscriptie ga ik verder met deze aanduidingen in combinatie met het begrip standsverschillen. Wellicht vond de dichter van de Roman van Limborch dat Margriete door alle gebeurtenissen die zij overwonnen heeft, sneller volwassen is geworden en het waardig was om bij naam genoemd te worden. Helaas kunnen we het hem niet meer vragen als we al zeker zouden weten wie de dichter was… 

Er is dus wel duidelijk geworden aan de hand van de aanduidingen dat er in de Roman van Limborch een verschil is tussen de talige representatie van mannelijke en vrouwelijke personages. Gender heeft een grote invloed op de tekst: dat is niet alleen te zien aan de rol die personages spelen in een verhaal, maar dus ook aan de aanduidingen die zij toegewezen krijgen. Zowel de verteller als de personages spelen hierbij een rol. Ook is niet uit te sluiten dat standsverschillen van de personages naast gender van groot belang zijn voor de verhoudingen en aanduidingen van personages in een tekst.