Overschrijven klinkt als strafwerk, maar het kan helpen om een literaire tekst beter te begrijpen. Bovendien kan het schrijven met de hand een meditatieve bezigheid zijn. De 170 bekende en minder bekende Multatuli-liefhebbers die meededen aan het Max Havelaar Lockdown-project van de Vrije Universiteit hebben het zelf ervaren. Ze schreven ieder een hoofdstuk of passage uit de bekende roman over. Hoogleraar Jacqueline Bel en conservator van de universiteitsbibliotheek Willemien van Dijk – initiatiefnemers van het project – zijn blij met het resultaat: een unieke Max Havelaar-editie in vier banden. Op maandag 4 april werd op de Vrije Universiteit de Lockdown Max Havelaar gepresenteerd in aanwezigheid van Prinses Laurentien en enkele prominente deelnemers van het project. Samen met drie andere studenten deed ik mee aan een discussie over het maatschappelijke en het literaire belang van de Max Havelaar anno 2022. Elsbeth Etty, literair criticus en voorzitter van het Multatuligenootschap, trad op als moderator.
Multatuli als nobele strijder is misleidend
Tegenwoordig wordt het personage Max Havelaar vaak gezien als nobele strijder – welbeschouwd met een white savior complex – tegen onrecht en de schrijver Multatuli als toonbeeld van een revolutionaire klokkenluider. Het is verleidelijk om de negentiende- eeuwse schrijver als directe inspiratiebron op te voeren voor het huidige protest tegen sociale ongelijkheid binnen en buiten de literatuur. Maar dit is een misleidende vergelijking. Wie de Max Havelaar nauwkeurig leest, komt er algauw achter dat Multatuli niet pleit voor de afschaffing van maar een hervorming binnen het koloniale systeem. En hoewel Multatuli bekend staat als uitgesproken voorstander van de emancipatie van de vrouw, blijven de vrouwelijke personages in de Max Havelaar vlak en volgzaam. Zo kunnen we eeuwig steggelen over de moraliteit van Multatuli en de al dan niet revolutionaire boodschap van de Max Havelaar. Interessanter is om aan de hand van de literaire middelen die Multatuli inzet, de actuele waarde van de Max Havelaar kracht bij te zetten.
Markante vertellers
Volgens de twintigste-eeuwse Vlaamse schrijver Willem Elsschot is Multatuli een ‘ware Prometheus’ uit welke as de hele moderne Nederlandse literatuur is opgeflakkerd. Alleen al daarom zouden we de Max Havelaar moeten blijven lezen. Prometheus is een bekend figuur uit de Griekse mythologie die het vuur van de goden steelt om aan de mensheid te geven en als straf wordt vastgeketend aan een rots, waar een adelaar zijn lever uitpikt, die vervolgens steeds weer aangroeit. Wegens zijn gedurfdheid en standvastigheid behoudt Prometheus zijn innerlijke vrijheid en dwingt hij autoriteit af. Precies deze eigenschappen ziet en bewondert Elsschot ook in de schrijver Multatuli.
Het personage Droogstoppel – tevens de belangrijkste verteller in de Max Havelaar – is de inspiratiebron voor Elsschots hoofdpersonage Frans Laarmans in Kaas, de beroemde novelle uit 1933. Als Netflix-generatie zijn we gewend dat een markante verteller ons het verhaal insleurt en kleur geeft, maar Droogstoppel zou wel eens de eerste van deze soort kunnen zijn. Met schijnbare objectiviteit presenteert de ‘handelaar in koffie’ Max Havelaars strijd tegen de misstanden in Indië, die Droogstoppel zelf eigenlijk maar weinig interesseren. Niet alleen Elsschot, maar ook Nescio, Willem Frederik Hermans en Arnon Grunberg maken gebruik van de strategie om een zogenaamd neutrale, fantasieloze verteller in te zetten om kritisch of spottend te reflecteren op het handelen van de personages én de positie van de verteller zelf. De ironie die het werk van al deze auteurs kenmerkt, begint dus bij de vondst van Droogstoppel.
Schrijven onder pseudoniem
Naast de strategische inzet van Droogstoppelachtige vertellers en personages hebben Elsschot, Nescio, Hermans en Grunberg nog iets gemeen met Multatuli: ze maken allen gebruik van pseudoniemen. Een pseudoniem dient vaak als schuilnaam om niet aangeklaagd of bedreigd te worden wanneer je als auteur een impopulaire boodschap verspreidt. Maar schrijven onder pseudoniem zorgt ook voor een afstand tussen het schrijversleven en het dagelijks leven. Hiermee dwingt de auteur vrijheid en autonomie af in zowel zijn schrijversbestaan als zijn persoonlijk leven. In de huidige tijd vormt de autobiografie een belangrijke inspiratiebron voor menig schrijver en worden het hoofdpersonage, de verteller en auteur vaak verward door het publiek. Een pseudoniem zou de eenentwintigste-eeuwse schrijver juist kunnen helpen om diens literaire leven en werk te onderscheiden van het privébestaan.
Hoewel weinig schrijvers nog publiceren onder pseudoniem, is het nalatenschap van Multatuli nog altijd aanwijsbaar in de Nederlandse literatuur. Een voorbeeld is bestsellerauteur en VU-student Lale Gül, die Droogstoppel als personage opvoert en geïnspireerd op de dominee uit de Max Havelaar ‘imam Wavelaar’ in het leven roept. Alleen al de titel van Güls debuut – Ik ga leven – maakt een dwingende aanspraak op autonomie en vrijheid, naar Multatuli’s voorbeeld. Bovendien nam Gül maar liefst vijf citaten van Multatuli op in haar boek. Tijdens de presentatie van de Lockdown Max Havelaar noemt ze één Multatuli-uitspraak die haar als jonge, onafhankelijke schrijver en als mens nog elke dag inspireert: ‘Vanaf de maan gezien zijn we allen even groot.’
Lotte Bosch is pre-masterstudent Nederlands aan de Vrije Universiteit Amsterdam
Laat een reactie achter