Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken

Spreekwoord van de week • “Je moet een gegeven paard niet in de bek kijken”

Je moet niet te kritisch zijn over de dingen die je cadeau krijgt.

De Nederlandse taal kent heel wat spreekwoorden en gezegden waarin paarden centraal staan, denk maar aan je kunt een paard wel naar de bron voeren, maar niet dwingen te drinken, trekken aan een dood paard, of de spreekwoordelijke prins op het witte paard. Dat is natuurlijk ook niet gek, gezien de lange geschiedenis die mens en paard delen. Het spreekwoord van deze week is hier ook geen uitzondering op. Het leuke is ook dat dit spreekwoord ook onder de jongere generatie nog aardig bekend lijkt te zijn; de komende jaren zullen paarden zich dus nog geen zorgen te hoeven maken over een tandartsafspraak. 

Het spreekwoord wordt meestal gebruikt wanneer iemand kritisch is over een cadeau dat diegene ontvangt. Het brengt het idee over dat je al blij moet zijn dát je iets krijgt, en je niet te veel waarde moet hechten aan details als waarde en kwaliteit: het gaat eenmaal om het gebaar. 

Het is totaal niet verrassend dat dit spreekwoord zijn oorsprong vindt in de paardenhandel. Door middel van het gebit van een paard, kan je zien hoe oud het dier is. In de handel werd dit dan ook vaak gedaan ter controle van de geclaimde leeftijd van het dier en om de waarde te schatten; jonge paarden zijn natuurlijk meer waard dan oude. Maar als je een paard gratis en voor niets krijgt, is het natuurlijk onbeleefd om dan ook nog het gebit te controleren, oftewel het paard in de bek te kijken. 

Het spreekwoord is ontleend aan het Latijn en werd al rond 347 – 420 n.Chr. gebruikt door kerkvader Hiëronymus: noli equi dentes inspicere donati, je moet de tanden van een gegeven paard niet onderzoeken (Van Dale). Dankzij deze Latijnse bron is het ook nog in vele andere Westerse talen terechtgekomen. 

Het Engels kent de vrij directe vertaling Don’t look a gift horse in the mouth. Opvallend hieraan is dat het waarschijnlijk origineel given horse bevatte, als geschreven door John Heywood in 1546: No man ought to looke a geuen hors in the mouth. Later werd given vervangen door gift omdat het dan beter paste in de jambische tetrameter van Simon Butlers Hudibras, een Engels gedicht geschreven in de 17de eeuw, als kritiek na de Engelse burgeroorlog. Deze kleine aanpassing in het spreekwoord  werd mogelijk dankzij de populariteit van dit gedicht de nieuwe norm in het Engels.
Maar ook het Spaans komt het spreekwoord voor: A caballo regalado, no le mires el diente, evenals in het Duits Einem geschenkten Gaul schaut man nicht ins Maul en het Frans À cheval donné on ne regarde pas les dents. Wijdverspreid is het dus nog zeker, ook al worden tegenwoordig minder paarden zomaar cadeau gedaan. 

Toch is er nog een element aan het spreekwoord dat aan mij knaagt. Het valt mij namelijk op dat hoewel paarden edele dieren zijn, en we dus normaal refereren aan benen in plaats van poten en een mond in plaats van een bek. Maar in dit spreekwoord nog wel degelijk bek gebruikt wordt. Hoe zit dat dan?

Om eerst heel even terug te vallen op de edelheid van het dier. Dit is afkomstig van de band tussen mens en paard: paarden hielpen mensen bij het zware ploegwerk en het trekken van karren, maar ook in de oorlog werden de dieren ingezet en bleven zij nauw verbonden met hun eigenaren. Rond de middeleeuwen werden paarden vooral gebruikt door personen van adel, voor jachtpartijen, races en andere uitjes. Hierdoor kregen paarden een associatie met de adellijke grandeur. Dankzij schrijvers als Shakespeare en Goethe die het dier romantiseerden, werden paarden sindsdien beschreven als dieren met een hoofd, benen en een mond.

Af en toe kom ik het spreekwoord tegen in de mond-variant, met uiteraard dezelfde betekenis, maar doorgaans wordt er toch gesproken van een bek. Een eenduidige uitleg voor dit fenomeen kan ik niet vinden, maar ik kan wel speculeren. Mogelijk is het omdat rond de tijd dat het spreekwoord naar het Nederlands vertaald werd, de edelheid van het dier nog niet zo vast zat in het taalgebruik. Óf misschien stamt het af van het feit dat bek in het Middelnederlands (en daarna) ook gebruikt werd om naar de monden van mensen te refereren, waardoor het destijds een minder harde bijklank had dan het nu heeft. En om een klein zijstapje te doen: het is overigens ook wel opvallend dat in het originele Latijnse spreekwoord en in het Frans van tanden gesproken wordt, maar in andere talen, waaronder het Nederlands, de gehele bek (of mond) geïnspecteerd wordt.
Of wie weet, mogelijk is bek gebruikt in het spreekwoord om nadruk te leggen op een bepaalde hardheid en daarbij slordigheid van het bekritiseren van een cadeau.

Nou goed, ideeën genoeg. Ik weet in ieder geval zeker dat als ik een paard cadeau krijg ik hem niet in de mond of bek, óf naar zijn tanden zal kijken. Wat ik dan weer wel zou doen is mezelf achter de oren krabben waar ik dat dier ga laten op mijn studentenkamer…

Yfke de Jong is studente Taalwetenschap aan de Radboud Universiteit.