De jaarlijkse essaywedstrijd voor scholieren van de Nijmeegse Letterenfaculteit ging dit jaar over de kleuren van de taal. Neerlandistiek plaatst de beste drie essays. Vandaag: Daniek Hageman van het Liemers College in Zevenaar, Locatie Heerenmäten.
Beeldschoon zijn het de klinkers die zich vol moed vastgrijpen aan hun medeklinkers en letter voor letter overeind komen. Het zijn de woorden die hun armen om elkaar heen slaan en samensmelten tot een mengelmoes van betekenissen. Het zijn de zinnen die worden gecreëerd met maar zesentwintig letters, maar toch ontelbare betekenissen kunnen verschuilen achter hun punt. Voorzichtig worden ze bewogen over een onzichtbaar schaakbord en met beradenheid geplaatst daar waar ze het mooist zijn, het handigst en soms stiekem zelfs het vernietigendst. Ze worden niet verschoven over de klassieke zwart-witte blokken, maar met zorgvuldige zetten geplaatst op blokjes met de felle kleuren van klanken. Allen bevinden ze zich op het complexe speelbord van de taal en wij mensen, beste lezer, zijn de schaakstukken die de letters, klanken en woorden verplaatsen. Of het nu onze diplomatieke koning is, een fraaie dame of een snelle loper: allen gebruiken ze de verborgenheid van woorden om hun tegenstanders de laatste tik te geven en met een bons aan hun voeten neer te laten vallen op het bord. Het is een spel dat zich een weg heeft gewurmd door eeuwen, rangen en continenten. De speling van taal vormt de keiharde basis voor menselijke communicatie en mijn woorden zullen illustreren hoe een dichtklapping van het speelbord op de éne plek niet kan voorkomen dat de taal met een grijns weer opduikt op de andere plek. Mijn bleke pionnen staan met licht gebogen knieën te wachten totdat ze de eerste sprint over dit schaakveld kunnen trekken en mijn paarden steigeren door het zicht van uw zwarte koning. Ik hoop maar dat u een beetje van schaken houdt, beste lezer, want het is tijd om te gaan spelen.
Resoluut staan ze daar. Lijnrecht tegenover elkaar, wachtend op het verlossende woord van de voorzitter. Op het spreekgestoelte weerkaatsen de geblokte kleuren van het speelbord in de ogen van politici en de gewichtige stukken staan in formatie. Mark Rutte opent het vuur en verschuift met een gemaskerde glimlach zijn witte pion twee stappen naar voren, waarmee hij de lieflijke woorden van verontschuldiging recht in onze wachtende handen aan de rand van het bord duwt. De feilloze witte kleur van spijt stuit torens hoog van zijn perfect geconstrueerde zinnen, en het is alleen Rutte die als een oppermacht boven het bord zweeft en toeziet hoe het wit stilvallend wordt verslonden door de gele tinten van bedrog. Letters die Rutte met precisie plukt uit het alfabet om een schilderij van onschuld te schetsen, maar die als gebroken glas in de monden liggen van de duizenden families die door hem in een verwoestende financiële put zijn gevallen. Nu de eerste stap is gezet, durft ook Geert Wilders zijn zwarte paard aan te moedigen een dwaze sprong te maken. Nachtzwarte woorden van gezag en haat springen verschrikt op door deze plotselinge verschuiving van lucht en glijden als zand door Wilders’ grijpgrage vingers om zo zijn convicties te tonen aan heel Nederland. De twee ogen van Cato Maior, de man die met de benadrukking van slechts tien woorden een stad naar de neergang heeft gesleept, kijken vanuit een verre uithoek tevreden toe. Politici bouwen allen denkramen op met woorden als bouwstenen, aldus Hans de Bruijn (Jong, sd), en ze lijken zich er dondersgoed van bewust te zijn dat ze met één enkel woord de barst kunnen creëren die het raam in duigen laat vallen. Het speelbord in de politiek is al duizenden jaren zonder genade geopend, mijn lezer, en moge het duidelijk zijn dat we een sluiting niet kunnen verwachten.
Uitgelaten tikt ze nog één keer op het scherm, en dan is haar account weer aangevuld. Tevreden knikkend kijkt de influencer naar haar reclamefoto, waarop ze glimlachend poseert in een Levi’s broek van de nieuwe collectie. Met de gouden woorden ‘schitterend’ en ‘aansluitend’ gooit ze de zwakke schaakstukken van haar volgers om door de broek hun hemel in te prijzen, maar niemand hoeft te weten dat het strakke ding nauwelijks over haar knieën kwam. Voor de mediawereld is ze een inwisselbare toren die met aanbidding kijkt naar de oude, ervaren spelers met tientallen gewonnen partijen op hun naam. Journalisten, talkshows en columnisten die met enkele woorden een held kunnen omtoveren tot schurk. Vaak zijn we blind voor de trucs van grote namen, die zorgvuldig een verbloemende sluier over het bord leggen om hun zetten te verbergen. Gelukkig zijn er enkelen die een tipje van de sluier zien en het aandurven hem op te tillen om het spel te onthullen, zoals Paulien Cornelisse (Cornelisse, 2022). Zo stelt zij vast hoe John de Mol allereerst een voorwaarde creëert, voordat hij zich genoodzaakt voelt om uitingen van wroeging te tonen. Ondanks dat deze woorden goocheling onder de sluier zelden positief is, behoort het in mijn ogen onherroepelijk tot de mediasector.
In het huis slaat de klok zes uur, etenstijd. De vorken liggen links, de messen rechts en in het midden staan de borden klaar. Eén bord voor de spruitjes, de ander voor de taal. Moeder en zoon staren elkaar aan. De een staat wanhopig met de pan in haar hand en de ander zit resoluut voor zich uit starend op zijn stoel, weigerend om ook maar naar het groenvoer te kijken. Net zoals alle andere avonden, betreedt moeder subtiel het spel en geeft haar toren een tik. Op een geheim zwerende toon vertelt ze haar kleine telg dat het geheim van profvoetballer worden regelmatig spruitjes eten is, aldus Messi. Raak. Met een bijna onhoorbare tik werpt haar toren zijn loper om, en zuchtend besluit hij dat een paar van die spruitjes misschien geen pijn kunnen doen. Niet alleen aan de eettafel, maar ook in allerlei andere kleine fracties van zijn dag vervormt en manipuleert de mens taal. Door woorden af te pellen en de schillen uit te delen op de beste manier, plaatsen we onze voeten met vertrouwen op de taal als een ladder om het leven te beklimmen. Zoals ook Marc van Oostendorp benadrukt, kunnen we gesprekken immers de gewenste kleur geven door woorden simpelweg in verschillende contexten te gebruiken (Oostendorp, 2021). Dokters die verwoestend nieuws inpakken met verzachtende eufemismen om dat laatste vuurtje van hoop te laten branden in de patiënt, of de winkeleigenaar die een poster met de woorden ‘Korting, nu of nooit!’ op zijn ramen plakt en zo de koningin van langslopers met een ijzeren hand naar binnen trekt. Als alledaags mens zijn we misschien enkel de kleinsten op het veld, maar zijn we ons er zeker van bewust dat ook die kleine pionnetjes met de juiste stappen zelfs koningen ten val kunnen brengen.
Nadrukkelijk is taal geïntegreerd met onze werkelijkheid zoals wolken met de waterblauwe hemel, en de mens staat als de heldere zon in het midden van het spel. Met subjectieve ogen wordt het leven geleid, waardoor een objectieve taal achterblijft. Letters worden ingezet om relaties, verhoudingen en gevoelens aan te duiden. Hoe kunnen we beter het onderscheid maken tussen liefkozende emoties voor geliefden en haatdragende sentimenten voor vijanden, dan met klanken en woorden? Ook ik, beste lezer, heb in dit essay woorden verstopt tussen de regels in. Woorden verschoven over blokken met de kleur van oude boeken, verlaten bibliotheken en tijdloze schrijvers: de ‘meesterframers’ onder ons allemaal. Ontwaart u de kleur al? Zo niet, probeer dan eens de eerste letters van alle alinea’s achter elkaar te zetten en misschien openbaart mijn spel zich dan aan u. Helaas heb ik uw fiere koning voor deze keer omsingeld met mijn torenpaar. Van schaak naar mat, met één handgebaar. Maar wees niet getreurd, want ik hoor uw pionnen alweer smiezen: ‘morgen tijd voor een remise?’
Bibliografie
Cornelisse, P. (2022, januari 21). ‘Ik hoop dat het bij die mensen geen grote impact heeft op de rest van hun leven’- subtekst: ik kan er verder niets aan doen. . Opgehaald van volkskrant.nl: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/ik-hoop-dat-het-bij-die-mensen-geen-grote-impact-heeft-op-de-rest-van-hun-leven-subtekst-ik-kan-er-verder-niets-aan-doen~bf335e18/
Jong, W. d. (sd). ‘Framing is juist belangrijk voor de kwaliteit van het politieke debat’. Opgehaald van maartenonline.nl: https://www.maartenonline.nl/framing-is-juist-belangrijk-voor-de-kwaliteit-van-het-politieke-debat/
Oostendorp, M. v. (2021, augustus 30). ‘Ik zei van: joh, we nemen een biertje’. Opgehaald van nrc.nl: https://www.nrc.nl/nieuws/2021/08/30/ik-zei-van-joh-we-nemen-een-biertje-a4056532
GEWELDIG! Compliment, Daniek.