Overlijden.
Inspiratie voor spreekwoorden en uitdrukkingen om te onderzoeken kan van alle kanten komen. Maar deze week komt het wel van een heel leuke kant. Ik had namelijk het genot om vorige week een heel leuke mail te mogen ontvangen van meneer van der Hall (nogmaals dank!), met de vraag of ik deze uitdrukking eens onder de loep kon nemen. Ik kan me geen betere reden bedenken om dit deze week dan ook meteen te doen.
Voor mij is de betekenis ‘overlijden’ het meest bekend voor deze uitdrukking, maar het kan ook nog andere dingen betekenen, zoals ‘opgeheven worden’, ‘failliet gaan’ en ‘een nederlaag lijden’ (Onze Taal). Welke betekenis je er ook aan verbindt, het is niet veel goeds. Maar wat heeft een loodje hiermee te maken?
Een mogelijke verklaring voor de uitdrukking vindt zijn herkomst in een oud systeem waarin personen als kwitantie een loden plaatje kregen. Denk bijvoorbeeld aan de schouwburg: hier kregen mensen een klein loden plaatje, waarmee ze aan konden tonen dat ze recht hadden op een plek in de zaal. Een afbeelding van een dergelijk loodje heb ik zo snel niet kunnen vinden, dus de vorm hiervan laat ik even aan de verbeelding over. Maar goed, het loodje leggen begon dus eigenlijk als een uitdrukking die niet veel anders betekende dan ‘bewijzen dat je hebt betaald’. Hoe komen we dan uit bij doodgaan?
Dat is waarschijnlijk gegaan via een tussenstap: ‘bewijzen dat je hebt betaald’ werd simpelweg ‘(moeten) betalen’. Vervolgens is er wat verwarring opgetreden met de zeer gelijke uitdrukking het gelag betalen (ergens voor moeten opdraaien, moeten boeten, dbnl). Hierdoor heeft ook het loodje leggen een negatieve connotatie gekregen en is het ook de betekenis ‘moeten boeten’ en vervolgens nog negatievere betekenissen als ‘overlijden’ gaan dragen (Onze Taal). Het kan dus geheel toevallig zijn dat de betekenis van het loodje leggen van een simpele bewijslast is veranderd naar zoiets als overlijden.
Maar er zijn ook nog andere mogelijkheden. Zo bestaat er ook de theorie dat de uitdrukking afgeleid is van een oude gewoonte. In vroegere tijden zouden arme mensen een loden plaatje gekregen hebben van het stadsbestuur wanneer ze ziek werden. Hiermee konden ze zich dan melden bij het ziekenhuis en een behandeling krijgen. Toch overleden deze mensen vaak, waardoor het loodje leggen synoniem werd met de dood. Toch wordt deze verklaring niet in de naslagwerken genoemd. Dus mogelijk is het gewoon een theorie die nog wat meer tot de verbeelding spreekt.
Tot slot is er ook nog een verklaring opgesteld door F.A. Stoett. Hij spreekt van een volledigere uitdrukking: Hij moest het loodje leggen (dbnl). Hij geeft hierbij aan dat de uitdrukking in deze vorm al zoiets betekende als ‘ergens voor boeten’ of ‘aan het kortste eind trekken’. Stoett geeft als verklaring het eerdere idee van de kwitantie, maar haalt dan ook aan dat het gerelateerd is geraakt aan Hij moet het loodje schieten, met de betekenis dat er betaald moet worden voor een ander; er moet voorgeschoten worden. Dit verklaart dan weer hoe de uitdrukking in de moderne vorm een negatieve lading is gaan dragen.
Waar de uitdrukking vandaan komt is dus eigenlijk helemaal niet zeker, maar het dat het wat te maken heeft met loodjes ter bewijs van betaling/bewijs van een plekje lijkt mij zeer waarschijnlijk. Ook al gebruiken wij deze loodjes tegenwoordig niet meer, is het helaas nog altijd mogelijk om hem te leggen. Ik trek dan vooralsnog toch liever een lot uit de loterij, en jij? 😉
Yfke de Jong is masterstudente Communicatiewetenschap aan de Radboud Universiteit.
Als iemand begraven dan wel gecremeerd wordt gaat er een onslijtbaar plaatje mee de kist in ter identificatie. Dit vergaat niet en het is denkbaar dat het materiaal vroeger van lood was. Het plaatsen van grafstenen was niet altijd gebruikelijk en niet voor iedereen betaalbaar, bij het ruimen van graven is het dan handig als je plaatjes terug vindt van wie daar lag. Zodoende legde men een loodje als iemand gestorven was. Geen idee of dit ook de oorsprong van de uitdrukking is, maar je zou het kunnen onderzoeken.