Anjet Daanje liet een onuitwisbare indruk achter met het ‘ongeëvenaarde literaire bouwwerk’ Het lied van ooievaar en dromedaris, en voor haar gehele oeuvre ontving ze ook nog eens de Constantijn Huygensprijs. Een mooie gelegenheid voor Uitgeverij Pluim om haar eerder verschenen werk opnieuw uit te geven: Suikerbeest is een van de weinige Nederlandse literaire romans waarbij de lezer in het hoofd mag kijken van een seriemoordenaar. Denk aan American Psycho. Het verhaal gaat over salesmanager Rutger Jaspers, die – onder het juk van zijn moeilijke jeugd – bij tijden overgaat tot de uiterste daad.
‘Het is een portret van een seriemoordenaar’, vertelt Daanje in de boekenpodcast De schrijvers aan het woord. Bij de voorbereiding had ze daarom een boek gelezen over de psychologie van bestaande seriemoordenaars. Opvallend is overigens dat de schrijfster in diezelfde podcast aangeeft de verschrikkelijke werkelijkheid te hebben afgezwakt en haar personage te hebben verzonnen, waardoor het waarschijnlijk niet zo’n typische seriemoordenaar is. Ten tijde van de verschijning van haar roman zei ze namelijk nog het volgende:
Het stoort me hoe geweld wordt getoond op televisie, in films. Iemand wordt doodgeschoten, er is weinig bloed te zien, het verhaal gaat verder. En daardoor laat het mensen onverschillig. Gewelddadig doodgaan is vies, gruwelijk, afschuwelijk. In die zin is mijn boek niet meer dan realistisch.
De tegenstrijdige uitspraken van Anjet Daanje bieden in ieder geval een mooie aanleiding om te onderzoeken hoe haar seriemoordenaar nou daadwerkelijk tot stand is gekomen.
Profielschets
In De seriemoordenaars: een onderzoek naar de psychologie van de criminele geest leggen Seaman en Wilson een typologie van dé seriemoordenaar vast. Op basis van FBI-archieven schetsen ze een profiel van voornamelijk intelligente mannen die in hun ogen onrecht is aangedaan en altijd anderen verantwoordelijk houden voor hun daden. Nagenoeg alle seriemoordenaars zouden overigens een moeilijke jeugd met een zwak vaderfiguur en een dominante moeder of juist een gebroken gezin kennen. Hier vloeit psychologische schade uit voort die resulteert in agressiviteit, eerst tegenover dieren en later mensen. Gewelddadige fantasieën leiden naar ‘een privé-schijnwereld waar de jongeling vorm kan geven aan zijn wraak voor elke slechte behandeling, echt of vermeend, die hem is aangedaan.’
Vaak hebben ze ook nog een zwaar complex tegenover vrouwen, waardoor juist zij als symbolisch slachtoffer worden gekozen. Hun prooien zijn dan ook van een identiek type en altijd volstrekt onbekenden. Seriemoordenaars handelen vervolgens met een ‘signatuur’, een seksueel-sadistisch en dwangmatig ritueel, waarbij ze hun slachtoffers domineren en pijn laten lijden. Wanneer de fantasie vervolgens tot uitvoering is gebracht, nemen de meesten nog een ‘souvenir’ mee – denk aan lichaamsdelen of sierraden.
Geheel volgens de typologie
In Suikerbeest is de invloed van het naslagwerk in ieder geval duidelijk merkbaar. Zo is Rutgers Jaspers ‘een zoon van een onbekende vader en een dolgraag kinderloos gebleven moeder’ met de nodige vertrouwensproblemen: hij beticht zijn hondje van verraad, omdat ze achter een haas aan rende en niet direct terugkwam. Als straf slaat Jaspers haar dood met een hamer. Geheel volgens de typologie van Wilson en Seaman legt hij de verantwoordelijkheid voor deze daad niet bij zichzelf:
Hoewel het Conny’s eigen schuld was, en ik niet anders had kunnen handelen, maakte het feit dat ik zelf het vonnis had voltrokken het leed alleen maar groter. Ze had mij gedwongen de beul van mijn beste vriend te zijn.
Verder geeft de roman meer dan genoeg aanleiding om aan te nemen dat Daanjes seriemoordenaar lijdt aan een vrouwencomplex. Hij fantaseert over een terugkeer van zijn vader die zijn moeder doodsteekt. Dat had de ‘hoer’ immers verdiend voor ‘alles wat ze [hem] heeft aangedaan.’ Daarnaast lijkt zijn moordzucht voornamelijk gedreven te worden door een andere vrouw in zijn leven: zijn partner Mireille. Zijn onvoorwaardelijke liefde voor haar blijft in zijn ogen vaak onbeantwoord, waardoor Jaspers gebukt gaat onder een gevoel van minderwaardigheid.
Het gevolg is een bijzondere opvatting over vrouwen. Buiten dat hij ze aanhoudend wegzet als ‘trut’, ‘hoer’ of ‘egoïstische slet’, vindt Rutger dat vrouwen met geweld op hun plek mogen worden gezet. Hij wil ze vernederen en breken. Zijn slachtoffers, allen onbekend maar lijkend op Mireille, worden dan ook allemaal op eenzelfde seksistisch-sadistische wijze afgeslacht alvorens hij een aandenken – een knoopje, een medaillon, een gouden kettinkje – meeneemt.
’s Werelds beroemdste seriemoordenaar
Verder beschrijven Seaman en Wilson ook nog de handelswijze van ’s werelds beroemdste seriemoordenaar. Ondanks dat hij ‘slechts’ vijf moorden op zijn kerfstok heeft, blijft Jack the Ripper wereldwijde fascinatie oproepen. Zijn slachtoffers werden namelijk op gruwelijke, rituele wijze verminkt, nádat hij hun keel had doorgesneden. Voornamelijk de postmortale mutilaties zijn kenmerkend. Zo verwijderde hij bij een slachtoffer de baarmoeder en legde haar ingewanden symbolisch over een schouder.
Bijzonder aan het verhaal van de Ripper is dat hij bij een van zijn slachtpartijen werd gestoord en daardoor zijn ritueel niet af kon maken. Daarom sloeg hij binnen een uur en slechts een halve mijl verderop opnieuw toe. Een aantal dagen vóór deze dubbele moord stuurde hij overigens nog een brief aan de pers: ‘Ik heb de pik op hoeren en zal pas stoppen met ze open te rijten als ik mijn hart heb gelucht.’
Groningse Jack the Ripper
Hoewel Anjet Daanje benadrukt dat Jaspers niet op een bestaand figuur is gebaseerd, zijn er duidelijke verbanden te leggen tussen de beruchte geschiedenis van Jack the Ripper en het handelingsverloop in Suikerbeest. Want ondanks dat de hamer van Jaspers regelmatig voor de genadeklap zorgt, is ook het doorsnijden van de keel een vast ritueel. En nu zou het verwijderen van organen en afsnijden van lichaamsdelen als vanzelfsprekend kunnen worden beschouwd, maar zelfs bij de meest specifieke mutilaties lijkt de Groningse seriemoordenaar het voorbeeld van zijn historische tegenhanger te volgen: ook hij verwijdert de baarmoeder bij een van zijn slachtoffers en drapeert haar darmen ‘als een sierlijke shawl rond haar hals’.
Nog aannemelijker wordt de gelijkenis tussen de twee slagers als ook het personage van Daanje plots wordt verstoord tijdens zijn rite, waardoor hij vrijwel direct besluit ‘aan de andere kant van de stad’ nóg een slachtoffer te kiezen om ‘het onderbroken ritueel’ te voltooien. Hiervóór stuurde Jaspers overigens, net als de Ripper, een brief naar de pers.
Een seriemoordenaar uit het boekje
‘Nee, ik heb echt een seriemoordenaar verzonnen, dus het zal misschien ook wel niet zo’n typische seriemoordenaar zijn’, antwoordde Anjet Daanje op de vraag of ze een bestaande seriemoordenaar voor ogen had bij het schrijven van haar roman. Toch heeft het boek De seriemoordenaars overduidelijk de basis gevormd voor de constructie van haar hoofdpersonage. Zowel de typische kenmerken van seriemoordenaars als de handelingen van Jack the Ripper hebben zichtbaar bijgedragen aan de totstandkoming van de moordende salesmanager uit Groningen. Sterker nog, het lijkt er haast op alsof Daanje vrijwel alles wat ze in het naslagwerk over de psychologie van seriemoordenaars heeft gelezen ook daadwerkelijk in Suikerbeest heeft verwerkt, vaak zelfs in letterlijke bewoordingen. De overweldigende hoeveelheid overeenkomsten doen in ieder geval vermoeden dat Anjet Daanje wel degelijk een seriemoordenaar uit het boekje heeft geconstrueerd.
Laat een reactie achter