Het had niet veel gescheeld of ons woord oog was aag geweest. In een vroege vorm van het Protogermaans, de gereconstrueerde voorouder van alle Germaanse talen, moet het woord voor 'oog' *agōn zijn geweest. Zoals *magōn ons woord maag is geworden, zo zou *agōn in aag zijn veranderd. Maar zo is het niet gegaan: oog en zijn equivalenten in de Germaanse zustertalen wijzen er … [Lees meer...] overEtymologica: Ogen en oren open houden
Etymologica
Etymologica: de kikker
Bij zo’n zachte winter als we nu beleven, zal ’t wel niet lang duren of de eerste kikkers laten zich horen. Daarom wil ik ’t nu alvast hebben over de namen, die er in de Nederlandse dialecten voor dat diertje bestaan. Daarbij let ik weer speciaal op de benoemingsmotieven. Waarom heet een zaak zoals ie heet? Bij stoel of boom is dat niet meer na te gaan, maar bij kikker is dat … [Lees meer...] overEtymologica: de kikker
Etymologica: In volle varwe
Kleur tooit het land weer nu de krokus bloeit als vrolijke voorbode van Vrouwe Oostere, de lieve lentegeest. We kunnen haar wel evengoed Vrouwe Varwe noemen, met het oude woord voor ‘kleur’ dat ons allen nog bekend is in zijn nieuwere, mindere vorm verf. In het Germaans, de voorloper van onze taal en dier zusters, moet dit woord nog *farwō geluid … [Lees meer...] overEtymologica: In volle varwe
Etymologica: hoerenjong
Vorig jaar werd op 17 november de voetbalwedstrijd FC Den Bosch - Telstar gestaakt vanwege kwetsende spreekkoren. Aanhangers van FC Den Bosch scandeerden ‘kut-KNVB’ en riepen ‘hoerenjong’ naar de scheidsrechter. De KNVB diende een klacht in bij de aanklager betaald voetbal, “niet vanwege ‘Kut-KNVB’, maar vanwege ‘hoerenjong’,” aldus een verklaring. Begin deze maand werd de … [Lees meer...] overEtymologica: hoerenjong
Etymologica: de herkomst van ‘klein’
Het woord klein heeft dezelfde oorsprong als het Engelse clean. Ze zijn allebei uit het Proto-Germaanse woord *klainiz ‘glanzend’ ontstaan. In de dochtertalen heeft dat woord zich qua vorm en qua betekenis op verschillende manieren ontwikkeld. De infographic laat een selectie van Westgermaanse standaardtalen en streektalen zien. Literatuur … [Lees meer...] overEtymologica: de herkomst van ‘klein’
Etymologica: de mol
’t Moest er maar eens van komen, dat ik een stukje schrijf over de mol. We kennen ’m allemaal, of in elk geval z’n opwerpselen. Vooral in je grasveldje zijn ze bijzonder vervelend. Wie mol zegt, denkt meteen aan zijn graafwerk, de molshoop. Geen wonder dus dat de meeste namen verwijzen naar dat hinderlijke gedrag. In ’t oosten van ons taalgebied, Drente, Overijssel, … [Lees meer...] overEtymologica: de mol
Etymologica: krokus en narcis
Omdat je tegenwoordig niet meer weet wanneer de seizoenen beginnen en de bloemen verschijnen die daarbij horen, is mijn onderwerp een gok: of ze bloeien als dit stukje verschijnt: wie zal ’t zeggen? De krokus is geen inheemse plant, bovendien is hij nog niet eens zo lang geleden in de Lage Landen geïmporteerd door toedoen van de Vlaming Ogier van Busbeke, die van 1554 – … [Lees meer...] overEtymologica: krokus en narcis
Etymologica: De geheimzinnige Veluwse bosnaam Sysselt
Het jaar is 1427 wanneer Arnold, hertog van Gelre, een stuk bos op de Veluwe afstaat aan zijn leenman Udo de Boze, heer van Kernhem. Dit bos heet dan de Zijsselt, nu de Sijsselt of Sysselt, een naam die met woorden voor toverkunst te verbinden is. Een kleine geschiedenis Heden staat de Sysselt (ter plekke uitgesproken als Sieselt) op de hoge grond … [Lees meer...] overEtymologica: De geheimzinnige Veluwse bosnaam Sysselt
Etymologica: Altena, een toponiem verklaard
Met medewerking van Hans Scherff en Jan de Jong Altena in Noord-Brabant. Een naam waarover veel onduidelijkheid en verwarring is. In de volksmond zou de naam aangeven dat het kasteel Altena (daarover later meer) al te nabij Slot Loevestein (bij Gorinchem en Woudrichem) lag. Als men zich realiseert dat de naam Altena zeker al in 1143 voorkomt en het slot Loevestein pas vanaf … [Lees meer...] overEtymologica: Altena, een toponiem verklaard
Etymologica: peen
Als je de opschriften op de markt en in de winkels in Zaandam mag geloven, is peen in onze streek ’t gewone woord voor de wortel, de Daucus carota. Dat klopt aardig met ’t kaartje dat hierbij gaat, want hoewel in Noord-Holland wortel ’t meest gebruikt wordt, komt peen toch in een aantal plaatsen voor, de gearceerde cirkeltjes, ook in Zaandam, als … [Lees meer...] overEtymologica: peen
Waarom maakt een komma het verschil?
Iedereen herkent het wel: je staat ’s ochtends op met een brandende vraag als ‘Sinds wanneer hangt het verschil tussen een uitbreidende en beperkende bijzin eigenlijk af van een komma?’ of ‘Wie heeft de gekke regel bedacht dat er geen komma mag staan voor en?’ Hoe kun je nu het antwoord op zo’n vraag vinden? Daarvoor moet je zoveel mogelijk oude taalgidsjes … [Lees meer...] overWaarom maakt een komma het verschil?
Etymologica: dooilagen
Soms kom je in oude kranten en tijdschriften mooie oude toponiemen tegen. Zoals hier. Vraag is uiteraard: waar liggen de Dooilagen bij het Brabantse Rijswijk aan de Afgedamde Maas bij Woudrichem, wat betekent de naam, en hoe verklaren we de naam? Wim Braams, gepromoveerd op de historisch-geografische ontwikkeling van de streek, in het bijzonder tijdens de ontginningstijd … [Lees meer...] overEtymologica: dooilagen
Etymologica: Jottem!
Jottem, een nieuw jaar vol mooie neerlandistische evenementen als de Gijsbreght van Aemstel en de Olympiade Nederlands in januari, De Grote Taaldag in februari en de Neerlandistiekdagen in april! Ik heb er zin in. Ook dit jaar zal er in Neerlandistiek aandacht blijven voor etymologie. Sterker nog: het jaar opent ermee. De vraag die vandaag centraal staat is: waar komt het … [Lees meer...] overEtymologica: Jottem!
Etymologica: Lamoraal als Arthurnaam
Wie zijn vaderlandse geschiedenis een beetje kent, weet dat op 5 juni 1568 Egmond en Hoorne op de Grote Markt in Brussel werden onthoofd. Het luidde de Tachtigjarige Oorlog in. De volledige namen van beide protagonisten luiden respectievelijk Lamora(a)l van Gavere, graaf van Egmond (1522-1568) en Filips van Montmorency, graaf van Horne (Horn; 1524-1568). Vanuit naamkundig … [Lees meer...] overEtymologica: Lamoraal als Arthurnaam
Etymologica: MidNL reumappel en matral
Een paar eeuwen geleden was het doodnormaal. Was je verkouden, dan had je een geperforeerd bundeltje met aromatische kruiden en ambergris om je nek waaraan je af en toe kon snuiven. Een soort van neusspray avant la lettre. Tot in de zeventiende eeuw droegen rijke stedelingen dikwijls zo’n kruidenmix ingesloten in een edelmetalen houdertje (vaak een bolletje) om de nek, niet … [Lees meer...] overEtymologica: MidNL reumappel en matral
Etymologica: gesnopen!
‘Gesnopen?!’ Dit woord roept bij mij onmiddellijk associaties op met boefjes uit stripboeken en feuilletons uit de jaren dertig en daarna, zoals de Zware Jongens uit de Donald Duck. Komt gesnopen voor ‘gesnapt’ inderdaad uit dergelijke teksten en hoe is de vorm ontstaan? In het WNT wordt gesnopen niet genoemd en het ontbreekt ook in de elektronische Woordenbank van de … [Lees meer...] overEtymologica: gesnopen!
Etymologica: De herkomst van het Limburgse deelwoord op -ntere
In het midden en zuiden van Belgisch en Nederlands Limburg kennen de dialecten een deelwoord dat meestal op -ntere of -ntèère eindigt, al zijn er ook andere varianten. Het wordt gebruikt om een handeling of een toestand uit te drukken die gelijktijdig is met het hoofdwerkwoord. In het Nederlands kan het vaak met ‘al X-end’, ‘tijdens het X-en’ vertaald worden: zingentere trokke … [Lees meer...] overEtymologica: De herkomst van het Limburgse deelwoord op -ntere
Etymologica: de ui
De beste tijd om uien te oogsten is al lang weer voorbij. Die valt in augustus las ik ergens, maar een stukje over de benaming ui kan natuurlijk altijd. Dat ik dat nu pas doe, vind ik eigenlijk wel gek, want de ui (Allium cepa) is voor een taalkundige een heel dankbare plant. Zijn verschillende benamingen geven namelijk een mooi beeld van de culturele invloeden, die … [Lees meer...] overEtymologica: de ui
Etymologica: wâld en woud
In de NRC van 15 november 2023 stond een artikel waarin het ‘woud’ centraal stond. Het woord woud roept bij mij altijd wat geheimzinnigs, onheilspellends op, zeker in de samenstelling oerwoud. Een ‘gewoon’ woud bestaat uit grote zware bomen, zogenaamde woudreuzen, is moeilijk doordringbaar en toen ik klein was huisden er bovendien rovers en mysterieuze kabouters. Later vertelde … [Lees meer...] overEtymologica: wâld en woud
Etymologica: Kokkels
In de onlangs verschenen Canon van de Nederlandse Natuur van Dick de Vos hebben ook de kokkels een plaatsje gekregen. Iedereen kent deze schelpdieren wel, hetzij als gerecht, hetzij van de mooie schelpen op de Nederlandse en Vlaamse stranden. De officiële naam eetbare hartschelp verwijst naar beide gebruiksmogelijkheden. Die naam is een vertaling van de Latijnse naam cardium … [Lees meer...] overEtymologica: Kokkels
Andel als toponiem met Keltische wortels en twee namen
Andel is een dorp aan de Afgedamde Maas tussen Heusden en Woudrichem. Eigenlijk zijn het twee dorpen. Zuidelijk, zo men wil bovenstrooms, ligt Op-Andel. Noordelijk ligt Neer-Andel. Op-Andel is het oudste dorp, maar door een oprukkende Maas is het zwaartepunt van de bebouwing in Neer-Andel terecht gekomen. Neer-Andel is ooit ook wel Uut-Andel genoemd, ofwel het Andel op afstand, … [Lees meer...] overAndel als toponiem met Keltische wortels en twee namen
Etymologica: Faut of voute
In 1767 verscheen in Sneek bij Melchizedek Olingius, drukker, boek- en papierverkoper een publicatie over de veengraverij (48 blz.). Marten Jans (hij was toen 54) zette in rijm in twee deeltjes op papier hoe het turfgraven verliep en wat de voordelen van de hoge en wat de nadelige gevolgen van de lage veengraverij waren. Het gebruik van de achttiende-eeuwse veenderijtaal, met … [Lees meer...] overEtymologica: Faut of voute
Etymologica: Het achtervoegsel -ernij
In een brief aan de samenstellers van de Etymologiebank vraagt een gebruiker daarvan naar de herkomst van het achtervoegsel -ernij, omdat dat niet in de Etymologiebank wordt behandeld, terwijl andere achtervoegsels zoals -nis dat wel worden. Daarom zal hier een poging tot verklaring worden gegeven. Het achtervoegsel -ernij in woorden als slavernij en razernij is inderdaad … [Lees meer...] overEtymologica: Het achtervoegsel -ernij
Etymologica: Recordveel
Het weer is met stip het meest besproken fenomeen in de Lage Landen. Maar wie meent dat de meteorologische woordenschat dan wel uitputtend in onze woordenboeken zal zijn beschreven, komt van een koude kermis thuis. Hoewel het in weerberichten wemelt van recordveel neerslag, een recordzonnige zomer, recordweinig noordpoolijs, recordlage temperatuur en recordhoge luchtdruk, komt … [Lees meer...] overEtymologica: Recordveel
Etymologica: appels en peren
Omdat we middenin de appel- en perenoogst zitten, worden ook de namen appel en peer meer gebruikt dan anders en dan worden ze al gauw ook onderwerp van een stukje. Wat ik al wist voordat ik nader onderzoek deed, was: appel is geen Romaans leenwoord, dus is die naam wellicht in onze streken ontstaan, ruim genomen dan. Peer is wel een … [Lees meer...] overEtymologica: appels en peren
