Regelmatig schrijven lezers mij opgetogen dat ze een nieuw, nog onbeschreven woord ontdekt hebben in een oude tekst. Sceptisch geworden door jarenlange ervaring vraag ik altijd inzage in de oorspronkelijke bron. Meestal blijkt dan dat het gotische schrift of het handschrift verkeerd is gelezen en dat er een bekend, maar door de lezer niet herkend, woord staat. Geen probleem, … [Lees meer...] overEtymologica: Zekerfeest
etymologie
Etymologica: Weten gaan!
Ter aanzetting van zichzelf en de zijnen kon men vroeger uit de voeten met het woord weten ‘laten we’, zoals in weten gaan ‘laten we gaan’. Dit is niet het ons bekende weten ‘kennis hebben’ maar een geheel ander erfstuk uit het Germaans. Een aansporing In de overlevering van onze taal komen we tot het einde der middeleeuwen dit eigenaardige weten tegen in … [Lees meer...] overEtymologica: Weten gaan!
Etymologica: Zeep
Zeep is een product dat we dagelijks gebruiken. Volgens het WNT gaat het daarbij om een reinigingsmiddel verkregen uit een vet met een loogzout, dat in water oplosbaar is en door zijn vet verdelende werking als reinigingsmiddel wordt gebruikt. De grondbetekenis van het woord zeep zou zijn: ‘het druipende’, en er wordt in het WNT aan toegevoegd, dat men waarschijnlijk … [Lees meer...] overEtymologica: Zeep
Etymologica: Never change a winning team
Onlangs raakte ik gefascineerd door de sportslogan ‘never change a winning team’. Tot mijn verbazing vond ik ze in geen enkel Engels woordenboek terug. Ook de achtenswaardige Oxford English Dictionary had er nog nooit van gehoord. De catchphrase wordt wel eens toegeschreven aan de Britse voetballer Alfred Ernest Ramsey (1920-1999) maar een zoektocht in de … [Lees meer...] overEtymologica: Never change a winning team
Etymologica: De herde
Hoor de hoeven over de heide gaan, de kiezen kauwen op kruid en struik, en bij hamel de bel van hals bengelen. Hier treedt een kudde, of een herde, om te spreken met een oud woord dat nog in herder schuilt en verwant is aan scheren—maar niet hoe u denkt. Rovers zelfs Al sinds zijn vroegste overlevering in onze taal wordt kudde voor groepen en troepen van … [Lees meer...] overEtymologica: De herde
Etymologica: De hoogte van Ochten
Winter, 1789. Tegen de dijk van het dorp Ochten aan de Waal prijkt een grote berg van kruiend ijs die gauw beklommen en getekend wordt. Het is een schouwspel dat de naam van het oord betaamt, want Ochten beduidt wel iets als ‘(ter) hoogte’. Ligging en overlevering Ochten bevindt zich in de Neder-Betuwe aan de rechteroever van de Waal. Ter plekke is aardewerk uit de … [Lees meer...] overEtymologica: De hoogte van Ochten
Etymologica: Kaneshoek en Canisvliet
De Zuid-Hollandse Polder ligt ten oosten van de huidige Biesbosch. Rond 1700 werd het toenmalige waddengebied, ontstaan in de jaren na de Sint-Elisabethsvloed van 1421, her-ingepolderd met geld van leden van de welvarende elite uit Zuid-Holland, vandaar de naam Zuid-Hollandse Polder. Het gebied heet ook wel de Nieuwe Dussense Polder. Deze naam wordt op onderstaande kaart … [Lees meer...] overEtymologica: Kaneshoek en Canisvliet
Etymologica: Mijn lieve, mijn tete
Zoete woorden komen en gaan, en gegaan uit onze taal is het oude teet ‘blij; lief’, dat niet zelden voor namen gebruikt werd en dan vaak als een liefkozend achtervoegsel diende. Het overleeft versleten in oorspronkelijk Germaanse namen als Hoite en Jelte. In alledaagse spraak Los is teet kennelijk maar één keer te vinden in de … [Lees meer...] overEtymologica: Mijn lieve, mijn tete
Te wad in de schemer der geschiedenis
Ptolemaîos de Griekse aardrijkskundige noemde omtrent het jaar 150 twee belangwekkende inheemse namen van een stroom en haven in noordelijk Nederland: Ouídros en Mararmanís. We gaan met nieuwe inzichten wederom op zoek naar hun plek en betekenis. Onbekend wordt welbekend Al in de vierde eeuw voor onze jaartelling had de Griekse koopman Pythéas onze delen … [Lees meer...] overTe wad in de schemer der geschiedenis
Etymologica: Oerden, Orden en Orthen
In een eerdere bijdrage beschreven we namen voor wig- of spievormige percelen. Een scala aan toponiemen is voor dergelijke percelen te vinden, het ene taalkundig meer interessant dan het andere. Een interessant toponiem voor een puntig perceel verdient aparte bespreking, te weten Oerden. Hieronder bespreken we de etymologie van dat woord en verkennen we enkele locaties met de … [Lees meer...] overEtymologica: Oerden, Orden en Orthen
Thule, een ver en afgelegen land
Hoog in het noorden is een eiland waar volgens de barbaren de zon te ruste gaat, schreef een Griekse ontdekkingsreiziger meer dan 2300 jaar geleden. Het heette volgens hem Θούλη, vanwaar de Romeinen Thule schreven. Wat beduidt deze mogelijk Germaanse naam? Onbekend gebied Tegen het einde van de vierde eeuw voor Christus begon een koopman vanuit de Griekse … [Lees meer...] overThule, een ver en afgelegen land
Etymologica: Klabanus
Een lezer schreef me: “Ik zie dat Van Dale het trefwoord klabanus ‘mannelijk geslachtsdeel’ in oktober 2008 heeft toegevoegd. Waar komt dit woord vandaan?” Een intrigerende vraag. Hieronder mijn antwoord. Iets groots Mijn eerste opwelling was dat klabanus wel een Bargoens woord zou zijn, vergelijkbaar met even welluidende namen als tampeloeres en slamassel. Maar in … [Lees meer...] overEtymologica: Klabanus
Woen de Wijze en de Duim der Waarheid
Smukwerk uit de vroege middeleeuwen des noordens toont soms een gestalte met duim in of bij de mond. Het vermoeden van een verband met de Germaanse zienergod wordt gesterkt door twee zeldzame, vergeten Nederlandse woorden: woedenspanne en woenlid. Een wijde verbreiding In de noordelijke beeldkunst geboren in de Grote Volksverhuizing, wanneer Germaanse … [Lees meer...] overWoen de Wijze en de Duim der Waarheid
Etymologica: Vlijtig liesje
De Schotse ontdekkingsreiziger John Kirk stuurde rond 1880 uit Zanzibar een wardiaanse kist met planten naar Kew Gardens in Londen. Daar kwamen uit onder een kweektafel gegooide Zanzibarse aarde zaailingen op, die met hun scharlakenrode bloemen de aandacht trokken. De directeur van Kew, Joseph Hooker, beschreef de planten in 1882 als nieuwe soort onder de naam Impatiens … [Lees meer...] overEtymologica: Vlijtig liesje
De nijvere neemt het nauw
Volgens de woordenboeken is nijver niet meer dan een samentrekking van in ijver, als ware het door misverstand ontstaan. Een schouw van evenknieën als Gronings nuver en andere verwanten duidt echter op een veel rijker verleden, te doen met nauwnemendheid. Onderbeschouwd Het jongste, grootste en meest geleerde van onze herkomstkundige werken, … [Lees meer...] overDe nijvere neemt het nauw
Etymologica: Bilwijck
We vinden het toponiem Bilwijck in een verslag[i] van 1523 door de graaf van Holland op pad gestuurde commissarissen. Zij moeten, een eeuw na eerste rampzalige stormvloed van 1421, de aanspraken op gronden en rechten in het door de Sint-Elisabethsvloed en latere overstromingen in een waddengebied veranderde gebied ten oosten van de huidige Biesbosch in kaart brengen. De … [Lees meer...] overEtymologica: Bilwijck
Winterse liefde in het Middelnederlands
Welk seizoen is het best geschikt voor het bedrijven van de liefde? In het veertiende-eeuwse Middelnederlandse toneelstuk Vanden Winter ende vanden Somer zijn de meningen verdeeld. Verdedigers van de zomer beweren dat de hitte voor zwoele gevoelens zorgt, terwijl voorstanders van de winter van mening zijn dat de kou mensen nader tot elkaar brengt. Een betoog ten gunste van de … [Lees meer...] overWinterse liefde in het Middelnederlands
Etymologica: Pommel
Onlangs werd in Friesland door iemand met een metaaldetector een fragment van een Viking-zwaard gevonden. Het nieuws haalde zelfs het NOS-journaal en de landelijke pers. Het betreffende fragment betrof de pommel van een zwaard. Dit onderdeel maakt deel uit van de greep van een zwaard. Het gaat om een verdikking aan het uiteinde van de greep die moet verhinderen, dat het zwaard … [Lees meer...] overEtymologica: Pommel
Etymologica: Jij-bak
In het Nederlands Dagblad van 23 mei 2024 karakteriseerde journalist Gerard Beverdam het huidige extraparlementaire kabinet als een ‘jij-bak-coalitie’, vanwege de manier waarop de fractieleiders op kritische vragen van de Tweede Kamer reageren. En Sander Schimmelpenninck schrijft in De domheid regeert dat politici het debat saboteren door de jij-bak of de fophef. … [Lees meer...] overEtymologica: Jij-bak
Etymologica: Het gebied Rekselaar bij Genderen
Het Rekselaar is het gebied ten noorden van Genderen. Soms is het ‘de’ Rekselaar, soms ‘het’ Rekselaar. Dit inconsistente lidwoord-gebruik is te zien als een teken dat mensen niet weten waar de naam voor staat of vandaan komt. Hieronder volgt een poging de naam te verklaren. Het Rekselaar op de kadastrale kaart van Genderen van 1832. De smalle percelen ten westen van de … [Lees meer...] overEtymologica: Het gebied Rekselaar bij Genderen
Middelnederlands tere ‘boom’: een spookwoord?
Het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW) noemt in deel VIII in kolom 247-48 een zelfstandig naamwoord tere m. of vr. met de betekenis ‘boom’. Er wordt daarbij verband gezocht met gelijksoortige vormen, die inderdaad ‘boom’ betekenen, zoals Engels tree; Gotisch triu; Oudfriesch trê, Oudengels treo, trio; Oudnoors tré, en het zou verder verwant zijn met Grieks doru en drûs. Het … [Lees meer...] overMiddelnederlands tere ‘boom’: een spookwoord?
Etymologica: De Germaanse heilwens
Wanneer in The Lord of the Rings de koning van Rohan na lange tijd zijn zwaard weer in hand krijgt—en zo uit zijn sluimer komt—wordt hij begroet met de woorden westu Théoden hál! Het is een vorm van een ooit gangbare heilwens uit de Germaanse oudheid. Een van vele erfstukken Meer dan de meeste van zijn vaak smalende maatnemers was J.R.R. Tolkien … [Lees meer...] overEtymologica: De Germaanse heilwens
Etymologica: hokkeling, hommel (de plant hop) en inpeperen
In deze aflevering van Etymologica wordt aandacht besteed aan twee woorden die in het Nederlands zijn ontstaan (hokkeling en inpeperen), en een oud woord waarvan de uiteindelijke herkomst onzeker is (hommel voor de platennaam ‘hop’). hokkeling zelfstandig naamwoord ‘eenjarig kalf’. Mnl. Hokelinc alleen als geslachtsnaam geattesteerd; Nieuwnederlands Men hoort in … [Lees meer...] overEtymologica: hokkeling, hommel (de plant hop) en inpeperen
Etymologica: De Blaasbalg en andere toponiemen voor scheve percelen
Tegenwoordig zijn, als gevolg van ruilverkaveling, de meeste percelen rechthoekig. Vroeger was dat anders. Toen waren er vele driehoekige, wigvormige, kortweg schuin begrensde percelen. In dit artikel gaan we op zoek naar toponiemen die ontstaan zijn omdat een perceel geen rechthoekige, maar een meer driehoekige, spitse begrenzing had. De Blaasbalg bij Woudrichem Ten … [Lees meer...] overEtymologica: De Blaasbalg en andere toponiemen voor scheve percelen
Etymologica: mozesmandje
Onlangs vroeg een jonge moeder me of ik haar even het mozesmandje wilde aanreiken. Hoewel ik het woord mozesmandje niet kende, was het niet moeilijk te raden dat ze het rieten babymandje bedoelde. Wie heeft die toepasselijke naam bedacht en sinds wanneer kennen we hem? Mozes Ook de niet-bijbelvaste lezer kent wel het verhaal van Mozes, die door zijn moeder in een rieten … [Lees meer...] overEtymologica: mozesmandje
