Door Michiel de Vaanaanfluitingzn. ‘voorwerp van spot’Zeventiende-eeuwse afleiding van het ww. aanfluiten, een zestiende-eeuwse leenvertaling van Hoogduits anpfeiffen. Luther gebruikt in 2 Kronieken 29:8 das man sie anpfeifft‘dat men ze bespot’ en in Jeremia 51:37 zum anpfeiffen‘tot mikpunt van spot’.Als eerste heeft de Vorsterman Bijbel uit 1528 de combinatie van aan met … [Lees meer...] overAddenda EWN: aanfluiting
etymologie
Addenda EWN: kwelen/kwedden/quethan
Door Michiel de Vaankwelen ww. ‘lieflijk zingen’Mnl. qwedelen‘op een bepaalde wijs zingen’ (1477), quelen (1440-1460), Vnnl. quelen, kwelen ‘zingen, opgewekt zingen’(1561), daarnaast ook ‘lieflijk’en vooral ‘weemoedig’of ‘klaaglijk zingen’. In de 16eeeuw in Vlaanderen ook quelen ‘druk praten, babbelen’. Verwante vormen: Middelnederduits quedelen ‘babbelen, zwetsen’, … [Lees meer...] overAddenda EWN: kwelen/kwedden/quethan
Addenda EWN: Kweepeer
Door Michiel de VaanMnl. quedeboem ‘kweeboom’ (1330), verder Mnl. que(e)de v. ‘kwee’ en quede appel ‘kweeappel’. Later valt de d tussen de klinkers weg, vandaar bij Kiliaan (1599) que en que-appel ‘malum cydonium’ naast o.a. que-peyre ‘malum strutheum’. Het verschil tussen beide samenstellingen wordt in 1554 als volgt door Dodoens beschreven: Queappelen sijn tweederleye / Die … [Lees meer...] overAddenda EWN: Kweepeer
Onbeschreven en ongepubliceerde boeken
Door Marc van Oostendorp Dat over het woord boek twee etymologische verhalen de ronde doen, dat komt goed uit. Volgens het ene verhaal heeft het te maken met het woord beuk: de Germanen zouden hun runen in beukenstaafjes hebben gekerfd, en het woord boek zou dus oorspronkelijk hebben verwezen naar een fysiek object – de tak van een boom. Deze etymologie, die ooit … [Lees meer...] overOnbeschreven en ongepubliceerde boeken
Addenda EWN: Keuvelen
Door Michiel de Vaankeuvelenww. ‘babbelen’Aangetroffen vanaf de achttiende eeuw, bijv. bij Van Hoven (De Gewaande Krygsman, 1715): Polyxena, die most daer sneuvlen / en Priam die noch wat wou keuvlen. Keuvelenis door ronding van ee tot eu ontstaan uit het slechts enkele malen aangetroffen ww. kevelen ‘langdurig kauwen, de kaken langdurig bewegen’ (1710, in het woordenboek van … [Lees meer...] overAddenda EWN: Keuvelen
Addenda EWN: zwoerd
Door Michiel de Vaanzwoerd zn. ‘spekrand’Mnl. swarde, swaerde v. (ca. 1300) ‘met haar begroeide huid, hoofdhuid’, groensuarde (ook -waerde, -werde) ‘het begroeide aardoppervlak’ (1265–70), speckswarde (1477) ‘de huidlaag boven het spek’. De huidige betekenis ‘van haren ontdane varkenshuid, rand van het spek’ wordt vanaf 1560 aangetroffen in teksten. De oorspronkelijk … [Lees meer...] overAddenda EWN: zwoerd
Addenda EWN: zult en zilt
Door Michiel de Vaanzult zn. ‘hoofdkaas’Oudnl. sulton [dat.sg.] ‘zoute grond’, Mnl. sulte, sult ‘pens, gepekeld vleesʼ, Nnl. zult ‘zoutwater, pekel; in zout geconserveerd vleesgerecht’. De huidige betekenis ‘hoofdkaas’ is vanaf 1639 in teksten geattesteerd. Er bestaat ook een afgeleid ww. zulten ‘inmaken, ter conservering inleggen in zout en kruiden’ (1560). In het Zeeuws luidt … [Lees meer...] overAddenda EWN: zult en zilt
Addenda EWN: Zode
Door Michiel de Vaanzodezn. ‘plag’ en zodde zn. ‘drassig land’Zode kent twee klinkervarianten, oo en aa. De oudste attestaties betreffen Noordhollandse plaatsnamen, Saden bij Zaandam (ca. 1180) en in Sadenhorne (1130–1161 kopie ca. 1420). In het Vroegmiddelnederlands staat in het Vlaams het mv. saden ‘graszoden’ (1260, 1287) naast eenmaal soeden (datief mv.) ‘weiland’ … [Lees meer...] overAddenda EWN: Zode
Addenda EWN: dra
Door Michiel de Vaandra, n. bw. van tijd, ‘spoedig’, benevens weldra bw. en zodra vw.Mnl. drade ‘gauw’ (1220–1240, Nederrijnse Aiol). Vnnl. zelden draey (Souterliedekens, Antwerpen, 1540; Het Offer des Heeren, 1570), normaal dra ‘snel, vlug; spoedig’ (1598), tot 1700 ook als drae gespeld. In de loop van de 20e eeuw verdwijnt dra uit de schrijftaal, behalve waar … [Lees meer...] overAddenda EWN: dra
Addenda EWN: inpalmen ww. ‘zich toe-eigenen’
Door Michiel de Vaan Samenstelling van in en palmen, ontstaan als scheepvaartterm. Het Vroegnieuwned. simplex palmen betekent ‘met de handpalm omvatten’ en ‘hand over hand naar zich toehalen’, bijv. om een lijn binnen te halen of langs een mast omhoog te klimmen. In die tweede betekenis lijkt palmen – gezien de oudste attestaties – aan de scheepvaart te zijn ontleend. Bij … [Lees meer...] overAddenda EWN: inpalmen ww. ‘zich toe-eigenen’
Addenda EWN: Blein en blaaien
Door Michiel de Vaanblein zn. ‘blaar’Mnl. bleine ‘blaar’ (1287, WVla.), Vnnl. bleyn (1561). MoWfri. blein. In veel moderne dialecten is het woord nog bekend als ‘blaar’ of in meer gespecialiseerde functies, bijv. ‘zoolzweer’ van een rund, in Vlaanderen. Verwante vormen: Oudengels blegen, MoE blain ‘blaar’, Ouddeens blen, blene, Oudzweeds blena ‘blaasje’.De Wgm. vormen … [Lees meer...] overAddenda EWN: Blein en blaaien
Addenda EWN: altoos bw. ‘altijd’
Door Michiel de VaanMnl. altos (Limburg,1200), altoes (Limburg,1240), alle /alto:s/, ‘voortdurend, elke keer weer; volstrekt’. Een lokale variant emmertoes wordt in de 15e eeuw in Antwerpen gevonden (MNW). Nnl. altoos,daarnaast ook Vlaams altoost (1598;WNTs.v.Uitb-). Vanaf de 17e eeuw als bw. ook ‘tenminste’.Verwante vormen: Middelnederduits … [Lees meer...] overAddenda EWN: altoos bw. ‘altijd’
Addenda EWN: waal en wiel
Door Michiel de Vaanwaal zn. v. en wiel zn. ‘kolk door dijkdoorbraak ontstaan’Het Nederlands kent twee woorden met dezelfde betekenis. (1) Onl. Vual, mv. Vuala ‘afgrond’ (10e e., Wachtendonckse Psalmen), Mnl. wael en wale(meestal m.) ’poel, plas, kolk’. Vanaf de 13e eeuw werd waal uit de standaardtaal verdrongen door wiel. Vroegnieuwned. waal wordt in Westnl. dialecten gevonden … [Lees meer...] overAddenda EWN: waal en wiel
Addenda EWN: holsblok zn. o. ‘klomp’
Door Michiel de VaanOp het eerste gezicht een samenstelling van hol en blok: een klomp wordt gemaakt door een blok hout uit te hollen. Nnl. hoolsblok (1727 mv. hoolsblokken in de klucht De vervrolykende Momus, of koddige berisper van Willem van Swaanenburg), holsblok(1743; Chomel, Huishoudelyk Woordboek: “Buiten ’t bovengemelde, is de Abeel nog goed om tot Holsblokken te maken, … [Lees meer...] overAddenda EWN: holsblok zn. o. ‘klomp’
Addenda EWN: holderdebolder
Door Michiel de Vaanholderdebolder bw. ‘hals over kop’Vnnl. holder de bolder [1654, ’t Kortswylige steekertie], holder de polder [1678, Het nieuwe gevondene Makrollitje ofte Clioos hernieude cyter],holder bolder [1718,De gekroonde Utrechtze vreede, of Nederlandze Vreugd Godin], holderdebolder [1726; Tuinman]. Het woord is een rijmende herhaling, waarbij de verdubbeling de … [Lees meer...] overAddenda EWN: holderdebolder
Addenda EWN: glit
Door Michiel de Vaanglit zn.o. ‘loodoxyde’nnl. glit [1723 goud-glid, Ten Kate, Aenleiding; 1743 glit, Chomel, Huishoudelyk Woordboek], ouder gelit [1654; van den Ende], glette [1640; Mellema].De oudste Vnnl. vorm voor ‘loodoxyde’ is glede, dat Kiliaan “Germ. Sax. Sicamb.” noemt, en dat hij ook in siluer-glede ‘lithargyrium’ kent. Mellema en van den Ende kennen g(e)lede als … [Lees meer...] overAddenda EWN: glit
Addenda EWN: dom en dommekracht
Door Michiel de Vaandom zn. m. 'naaf'Kiliaan (1599) noemt dom een “sicambrisch” (≈ Gelders) woord voor ‘duim’. In het Ned. wordt het vooral in modern dialecten gevonden. Op kaart 3.6 ´naaf van het wiel´ van de TNZN domineert het type dom(p) in de centrale dialecten, waaronder het Zuidhollands, het gehele Brabants, het Westlimburgs en het Zuidoostvlaams. Klankvarianten als domme … [Lees meer...] overAddenda EWN: dom en dommekracht
Addenda EWN: deimt
Door Michiel de Vaandeimt zn. o. 'oude oppervlaktemaat'Een Fries leenwoord in het Noordhollands en het Gronings. Bronwoord was Oudfries deimeth, samenstelling van dei ‘dag’ en meth ‘mad’, vgl. Ned. mad ‘met de zeis afgemaaid stuk grond’. De onbeklemtoonde tweede lettergreep van deimeth ging na of misschien al voor de ontlening verloren. Hollands deymt, gen. deymts, mv. … [Lees meer...] overAddenda EWN: deimt
Addenda EWN: den 2 zn. m. ‘bergzolder; dorsvloer, erf, hofplaats’.
Door Michiel de VaanOudste attestatie van een voorvorm van den is danea ‘dorsvloer’ in de Reichenauer Glossen (ca. 750, kopie eind 8ee.). Denne komt vanaf de zestiende eeuw voor als ‘vloer’, ‘scheepsdek’, ‘scheepsruim’, ‘bergplaats’ en ‘dorsvloer’. In moderne dialecten bestaat den ‘dorsvloer’ vooral in Limburg en in het zuiden van Brabant; in Zeeland en Vlaanderen slaat den, … [Lees meer...] overAddenda EWN: den 2 zn. m. ‘bergzolder; dorsvloer, erf, hofplaats’.
Addenda EWN: degel
degelzn. m. 'ijzeren plaat van een drukpers'.Door Michiel de VaanOudste attestatie in de betekenis ‘plaat van een drukpers’ is deghel (1567). Het homoniem deghel ‘aarden pot, smeltkroes’ noemt Kiliaan “sax. sicam.”, dus ongeveer Oost-Nederlands en Gelders. Dat stemt overeen met de vindplaats deegel in het Kleefse woordenboek Teuthonista (1477). Daarna komt aerden deghel … [Lees meer...] overAddenda EWN: degel
Addenda EWN: Inleiding
Vanaf vandaag verzorgt Michiel de Vaan een nieuwe etymologische rubriek voor Neder-L, met addenda op het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands. Hieronder staat de inleiding; in een volgend bericht verschijnt meteen aflevering 1. (Redactie)Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands(2003–2009) moest door tijd- en geldgebrek duizenden woorden onbehandeld laten. … [Lees meer...] overAddenda EWN: Inleiding
Een dagje uit op mijn rijwiel
Door Morries LeeraertJe ziet ze niet meer: rijwielen op de weg. Wie rijwiel zegt, bedoelt de vorige eeuw. Rijwiel is een verdwijnwoord. Tegenwoordig heet al dat spul fiets. En als het waar is dat (technologische) woorden korter worden om snelheid uit te drukken, wat volgt er dan op fiets?Rijwielheeft (ergens tijdens de eeuwwisseling) iets zwaars gekregen, iets ordinairs zelfs. … [Lees meer...] overEen dagje uit op mijn rijwiel
De analfabeet regeert de wereld
De digitale maatschappij is etymologisch (en praktisch) een synoniem van de cijfertjesmaatschappij.Door Guy BourgeoisDe digitale maatschappij bezorgt ons redelijk wat krampen en rampen, waarbij we van de ene verbazing in de andere vallen: hoezo, de NSA leest lekker mee? Hoezo, big data zijn de toekomst? Hoezo, de banken regeren de wereld? Allemaal logisch, als je naar de … [Lees meer...] overDe analfabeet regeert de wereld
Lekker woorden kijken
door Gaston DorrenEen historische kaart van Europa met bewegende woorden, dat lijkt me nou gaaf. En volgens mij valt die ook te maken. Als alle Nicoline van der Sijzen van Europa – de etymologen met populariseringstalent dus – de handen ineen slaan en wat Europees geld lospeuteren, kán het. Nou ja, na de crisis dan, maar dan moet je nu beginnen, want voor je het weet komt de … [Lees meer...] overLekker woorden kijken
Abracadabra
(poef!)Door Viorica Van der RoestAbracadabra is een woord dat in veel talen gebruikt wordt en in al die talen gedurende bijna twintig eeuwen niet van vorm is veranderd. Dat is eigenlijk heel bijzonder, als je het vergelijkt met andere woorden. Waarschijnlijk is de vorm niet veranderd omdat het om een toverformule gaat; wanneer je er iets aan zou veranderen, klopt hij niet meer. … [Lees meer...] overAbracadabra