• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Ilja Leonard Pfeijffer als bouwer van onze woordenschat

14 augustus 2017 door Marc van Oostendorp 4 Reacties

De taal van Ilja Leonard Pfeijffer (16)

Door Marc van Oostendorp

Er is in de taalwetenschap al lang discussie over de vraag of woorden wel bestaan.

Ja, mensen schrijven soms spaties, maar correspondeert dat wel met iets reëels in de taal? Met ‘reëel’ bedoelen taalkundigen dan: iets dat van nature in talen is gegroeid en niet het gevolg is van een of andere technologische beslissing. Iets dat bijvoorbeeld op een natuurlijke manier als eenheid in ons hoofd wordt opgeslagen. Kennen analfabeten woorden? Kinderen die hun moedertaal aan het leren zijn? Gebeurt er in onze hersenen iets aantoonbaars bijzonders als we een woord herkennen tijdens het luisteren?

Er zijn redenen genoeg om te twijfelen of woorden wel zo bijzonder zijn. Je zou bijvoorbeeld kunnen stellen dat een verschil tussen woorden en woordgroepen is dat bij woorden de relatie tussen vorm en betekenis volkomen willekeurig is. Dat boom ‘boom’ betekent, volgt niet uit de betekenis van b, o en m, want die hebben geen betekenis (oom heeft wel betekenis, maar dat heeft niets met die van boom te maken). De betekenis van de woordgroep ‘die mooie boom’ is niet op dezelfde manier willekeurig: je kunt hem uitrekenen als je de betekenis van die, mooi en boom kent. Die betekenis is ‘compositioneel’, heet dat.

Treitervlogger

Bij nadere beschouwing klopt dat allebei de kanten op niet. De betekenis van woorden als huisdeur en verhuizing is ook tot op zekere hoogte compositioneel, omdat ze iets te maken heeft met de betekenissen van huis, deur, ver en ing, al is die relatie iets minder precies (een huisdeur is niet per se de unieke deur van een huis). Omgekeerd kun je aan de betekenis van het idioom ‘de pijp aan Maarten geven’ rekenen zoveel je wilt, en je komt er niet uit. Toch is het geen woord.

Toch, sinds de Tachtigers weten we in de Nederlandse poëzie: het woord is het domein van de experimentele dichters. Nergens is de dichtheid aan woorden die we niet in het woordenboek vinden zo groot als bij hen. Ook in proza vinden we voortdurend nieuwe woorden (de gemiddelde taalrubriek in de krant of op de radio is er dol op om het woord van de dag of van de week of van het jaar te signaleren, en die woorden moeten ergens vandaan komen), maar dat zijn over het algemeen woorden die een heldere nieuwe betekenis hebben en die als het ware klaar zijn voor algemeen gebruik: bestuursobesitas, plofkip en treitervlogger.

Oetzwans

In het lange gedicht ‘zelfportret in steen’ (in In de naam van de hond) introduceert Ilja Leonard Pfeijffer daarentegen de volgende woorden:

bedrietelde, bellenzoenend, bibbertrutje, bilbroektruitje, doemdonderend, druiloogt, glimbuikje, grijsgeestig, huisvis, kiezelstem, kommerloze, kuseropmeisje, labberbescheten, laplullige, lipdienstige, linzenzemelende, musman, oetzwansen, ontdroomd, ontgrienen, rotsblikkend, rotskoppigheid, snijstem, stomplukkig, tafelendertig, verkaken, vnerveus, volkiezelmondig, voorbeleefd, vrieslier, waanhoper, warmgevormd, wolfskeel, zielzuchtende, zwaanzwemelende, zwartgevroren

Al die woorden zijn uniek voor dit gedicht, al heb ik het woord oetzwans geheimzinnig genoeg precies één keer op internet, kunnen vinden, in een tweet uit 2013:

@Maureennx_ @_KusjeDenise jij begint steeds over mij, ik NEVER EVER over jou oetzwans

— Jesse van der Wilt (@Jesse_vd_Wilt) 8 oktober 2013

Is Jesse van der Wilt een liefhebber van het werk van Pfeijffer? Putten twitteraar en dichter uit een zelfde, tot nu toe verborgen gebleven bron? Kan zo’n woord op meer dan een plaats ontstaan?

Kiezelstem

Alle andere woorden lijken mij uniek voor dit gedicht. Wat aan de lijst vooral opvalt is hoeveel werkwoorden en vooral bijvoeglijk naamwoorden erop staan. In het dagelijks leven zijn nieuwe woorden eigenlijk altijd zelfstandig naamwoorden: ga de lijstjes met woorden van het jaar maar na. We benoemen het liefst en vooral nieuwe dingen of begrippen, en niet zozeer nieuwe activiteiten of eigenschappen. Woorden als ontgrienen, bellenzoenend en volkiezelmondig zijn alleen al om deze reden onmiddellijk herkenbaar als poëtisch.

En dat het dan woorden zijn, dat ze gepresenteerd worden tussen twee spaties, draagt bij aan het effect. En dat komt doordat woorden nooit echt helemaal compositioneel zijn, ze krijgen zodra je ze maakt de schijn van een speciale betekenis. Een kiezelstem is niet zomaar een stem die gemaakt is van kiezels, of die doet denken aan kiezels, of die de klank heeft van de grindbak. Anders dan een stem van kiezels of een stem als kiezels, of wat voor woordgroep dan ook, suggereert kiezelstem onmiddellijk dat hier sprake is van één ding, iets dat je nooit helemaal uit elkaar gepeuterd krijgt, omdat die kiezels en die stem nu eenmaal in elkaar gevlochten zijn in de wereld van de dichter.

Update 13:33. Arie Sonneveld wijst erop dat sluiermist en hardgerand ook elders zijn aangetroffen, en dat verlemen zelfs in het WNT staat. Deze drie woorden stonden eerder dus ten onrechte in bovenstaande lijst.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: 21e eeuw, betekenis, Ilja Leonard Pfeijffer, morfologie, neologismen, woorden

Lees Interacties

Reacties

  1. Frans zegt

    14 augustus 2017 om 09:55

    Oetlul, oetlummel, lapzwans, oerzwans, rattenzwans, stootzwans, zwansje… oetzwans past zo in dat rijtje. Oet- als (negatief) versterkende prefix voelt wat mij betreft heel natuurlijk, wellicht omdat het wel iets van oer- wegheeft. Maar ik kan niet zeggen of ik het buiten oetlul en oetlummel wel eens in het wild gehoord heb. Is er een plaats waar je in Twitter/MSN/chat/social mediacorpora (voor zover die bestaan?) kunt zoeken op het type doodnormale woorden waarvan Google-achtige zoekmachines blijkbaar denken dat het vers gebrande hersenkronkels zijn? Iets als COCA zeg maar. Ach, een mens kan dromen. 😛

    Beantwoorden
  2. harricot zegt

    14 augustus 2017 om 19:22

    @ Frans
    Ja, ze komen eraan, de socialemediacorpora. Voorbeeldje.
    Prettige zoektocht verder!

    @ Marc
    Je lijstje is nog te lang hoor! Bij ‘huisvis’ dacht ik: zo zou ik mijn eventuele goudvis ook noemen. En ik bleek (via Google) lang niet de enige. Ook ‘glimbuikje’ wordt gebruikt, zij het slechts voor zwakzinnigheden. En na deze knaller stop ik maar. 😉

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      14 augustus 2017 om 20:59

      Let op! Het moet natuurlijk eigenlijk wel gaan om vindplaatsen van voordat dit gedicht verscheen (2001)!

      Beantwoorden
      • harricot zegt

        15 augustus 2017 om 01:12

        Ach, natuurlijk! Stom stom stom!

        Maar in die zogenaamde knaller van me (WP heeft hierboven de zoekopdracht op automagische wijze naar de gallemiezen geholpen) die “kommerloze” (voor Google tussen dubbele aanhalingstekens) betrof, heb ik toch nog veel vertrouwen, want ‘kommerloos’ staat al decennia in de Dikke.

        Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Jacob Winkler Prins • Volle maan

Visschermeisjes waden langzaam mee:
Voeten scheemren onder donkere rokken
En weerspieglen in de blanke ree!

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

NON VOYAGE

Het vermoeiende van reizen is het verdringen van het meemaken.

Bron: Barbarber, december 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

Een rijk leven: afscheidsrede Johan Koppenol, VU Amsterdam

Een rijk leven: afscheidsrede Johan Koppenol, VU Amsterdam

17 juni 2025

➔ Lees meer
3 juli 2025: afscheidssymposium Johan Koppenol

3 juli 2025: afscheidssymposium Johan Koppenol

17 juni 2025

➔ Lees meer
10 oktober 2025: De dag van de biografie 

10 oktober 2025: De dag van de biografie 

17 juni 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

sterfdag
1962 Joseph Endepols
➔ Neerlandicikalender

Media

De internationale positie van het Engels

De internationale positie van het Engels

14 juni 2025 Door Marc van Oostendorp Reageer

➔ Lees meer
Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

Inspiratiesessies in het Universitair Museum Utrecht

11 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

De Inktpodcast 29: Muziek voor tekst deel I

10 juni 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d