• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Bestaanszekerheid

2 november 2023 door Marc van Oostendorp 7 Reacties

Soms komt een woord ineens in de aandacht, bijvoorbeeld doordat iemand het gebruikt die erg in de belangstelling staat. Momenteel is bestaanszekerheid zo’n woord. Het wordt zozeer met Pieter Omtzigt geassocieerd dat mensen mij zelfs vragen of hij het woord misschien verzonnen heeft.

Dat heeft hij niet, maar de geschiedenis van het woord is wel een interessante. Voor samenstellingen als deze die bestaan uit allebei op zich al oer-Hollandse woorden (bestaan en zekerheid) valt eigenlijk per definitie niet te zeggen wie ze heeft ‘verzonnen’ of waar ze vandaan komen. Maar alle digitale bronnen wijzen erop dat het woord voor het eerst opleefde rond het jaar 1900.

De oudste vindplaatsen in de oudekrantensite Delpher.nl komt uit de krant De standaard (de Nederlandse, niet te verwarren met de nog bestaande gelijknamige Vlaamse krant). Dit is de allereerste over een stuk over een conflict tussen het (als zwak beoordeelde) Portugal en het (sterke) Engeland over een bepaald gebied in Noord-Afrika:

Bjj het tractaat van Berlijn wordt namelijk een deel der betwiste streek met name genoemd onder de landen, over wier suvereiniteit ook Engeland en Portugal zich verbonden om c. q. de bemiddeling van één of meer der andere mogendheden in te roepen. Men stond dus voor de vraag, of het volkenrecht blijken zou den zwakkeren staten nog eenigen waarborg te bieden, of wel bestaanszekerheid betwistte. 

Ook het tweede citaat in het archief komt uit De standaard, en het derde citaat (uit 1898) uit een stuk van Herman Schaepman in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant. Mogelijk zijn deze kranten veelzeggend: De standaard was de krant van Abraham Kuyper, en dus werden deze termen kennelijk voor het eerst in druk gebruikt in kringen van emancipatoire christenen – mensen die vanuit een protestant (Kuyper) of katholiek (Schaepman) geloof opkwamen voor de rechten van verdrukten. Het is niet gek om te zeggen dat voormalig CDA’er Omtzigt in die traditie staat.

Pas na enige tijd wordt het ook door het socialistische Volksdagblad overgenomen. Hoe dan ook is het soort gebruik zoals hierboven, waar het gaat over de bestaanszekerheid van een land, zo te zien eigenlijk in dat begin al in de minderheid: meestal gaat het over de bestaanszekerheid van personen.

Wat trouwens ook opvalt: dat in al die citaten het woord wordt gebruikt alsof het doodnormaal is en geen uitleg behoeft. Nu gold natuurlijk ook al meteen dat de betekenis viel af te leiden van de delen bestaan en zekerheid. Het betekent waarschijnlijk ook dat de term al een tijdje mondeling in gebruik was.

Zoeken in de DBNL geeft een soortgelijk beeld. Het woord werd in het literaire werk dat daar verzameld is, voor het eerst gebruikt in een essay van Frederik van Eeden uit 1897. Het wordt hier heel abstract gebruikt, want het is sowieso een heel abstract opstel:

Wat ik hier ‘het bestaande’ of ‘de dingen’ noem, wordt ook wel genoemd ‘de werkelijkheid, de realiteit’. Ik kies een andere term om verwarring te vermijden. Realiteit beteekent een eigenschap die wij aan het bestaande in meer of minder mate kunnen toekennen (11. a). Het bestaande kan een verschillende mate van realiteit hebben, het kan meer of minder bestaan. Het object heeft altijd meer realiteit, meer bestaanszekerheid, dan het subject.

Van Eeden was natuurlijk zowel progressief als geïnteresseerd in het christendom (hij zou zich op latere leeftijd bekeren tot het katholicisme). Ook in zijn roman Van de koele meeren des doods (waarvan in 1900 fragmenten verschenen in De Gids) komt de term voor nu in de concretere betekenis die we nu ook nog kennen:

De man was een Londensche vagebond, zooals er duizenden door de stad loopen, zonder eenige bestaanszekerheid, loerend op een kansje.

Intrigerend is ook de grafiek die we kunnen maken met behulp van Delpher over het gebruik van de term door de jaren heen:

De term komt dus eind 19e eeuw op, en begint vervolgens een gestage stijging tot ongeveer 1950 (er zit een gat tijdens de oorlogsjaren, die vooral veroorzaakt wordt doordat de kranten uit die jaren niet in Delpher doorzocht kunnen worden, en stort daarna in. Vanaf 1970 of daaromtrent lijdt het een vegeterend bestaan.

Die vage associatie met de jaren vijftig is misschien ook politiek interessant – een periode van opbouw om je aan te spiegelen als je Nieuw Sociaal Contract heet.

Ik wil niet zeggen dat Omtzigt zich bewust was van die piek in de jaren vijftig of het christelijk-progressieve uit het begin. Maar het introduceren van de term bestaanszekerheid was een gelukkige toevalstreffer.

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel, Uitgelicht Tags: politiek, taalkunde, taalverandering, woordgebruik

Lees Interacties

Reacties

  1. jandeputter zegt

    2 november 2023 om 07:30

    In het oudste citaat gaat het niet om de economische bestaanszekerheid van individuen, maar om de bestaanszekerheid. Dit roept het vermoeden op dat de betekenis van het woord verschoven is.

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      2 november 2023 om 08:24

      Dat vermoeden kun je hebben, maar dan zou die verschuiving heel snel zijn gebeurd. Bovendien denk ik dat je nog steeds ook kunt spreken van bestaanszekerheid van staten.

      Beantwoorden
  2. jandeputter zegt

    2 november 2023 om 11:01

    Dat klopt het tweede en derde citaat gaan over de bestaanszekerheid van individuen.

    Beantwoorden
  3. Frans van Nes zegt

    8 november 2023 om 12:54

    Over die dip tijdens de oorlogsjaren: als je op een neutraal woord ‘Amsterdam’ zoekt, levert dat voor de eerste drie oorlogsjaren meer treffers op dan voor de laatste drie jaren van de jaren 40.
    Hoe zit dat precies met die oorlogskranten in Delpher? En hoe representatief is Delpher inmiddels überhaupt voor het totale krantencorpus?

    Beantwoorden
  4. Arie Sonneveld zegt

    8 november 2023 om 12:55

    Ik heb op Twitter/X aan Johan Snel, een historicus die vorige week gepromoveerd is op het journalistieke werk van Abraham Kuyper, gevraagd of het oudste Standaard-citaat van Kuyper zelf afkomstig zou kunnen zijn. Hij reageerde als volgt:

    “Ik heb het artikel bekeken en kan bevestigen: dit is ongetwijfeld Kuyper zelf, die dit schrijft. Goh, heeft hij nóg een woord aan de Nederlandse taal toegevoegd – misschien ontleend aan het Duits? #dtv”

    Hier is de link:

    https://x.com/JohanSnel/status/1722217180190945421?s=20

    Beantwoorden
    • Marc van Oostendorp zegt

      8 november 2023 om 15:32

      Hoewel dit het eerste artikel is dat we kunnen vinden, maakt het in het geheel niet in de indruk dat iemand hier nu bewust een nieuw woord aan het introduceren is. Het wordt als volkomen vanzelfsprekend aangenomen dat de lezer begrijpt wat hier bedoeld wordt, en er staan bijvoorbeeld ook geen aanhalingstekens om het woord heen. Kuiper hoorde dus aantoonbaar wel tot de eersten die het woord in geschrifte gebruikte, maar ik zou niet durven concluderen dat hij dus het woord bedacht heeft.

      Beantwoorden
      • Arie Sonneveld zegt

        8 november 2023 om 15:52

        Alle begrip voor je terughoudendheid!

        Er lijkt ook niet meteen een buitenlands voorbeeld te zijn dat de introductie van een nieuwe term verklaart: Existenzsicherung, Sécurité des moyens de subsistance en Livelihood security liggen voor mijn gevoel – maar ik ben geen letter- of taalkundige – niet meteen voor de hand,

        Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

D. Hillenius • Wij hebben nog vergeten

men laat Hongaren de zee zien
hijst Hollanders op bergen
beren op fietsen
opoe Moses maakt schilderijen

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

SPROOKJE

Om middernacht word ik een pompoen en drijf ik weg in een muiltje

Bron: datering; 1971-1972; niet eerder gepubliceerd

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

7 oktober 2025: een cadeautje voor secties Nederlands

18 juli 2025

➔ Lees meer
19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

19 september 2025: Afscheidscollege Fred Weerman

15 juli 2025

➔ Lees meer
1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1801 Taco Roorda
1901 Wim Caron
sterfdag
1901 Jan ten Brink
1919 Jacob Verdam
2010 Hans den Besten
➔ Neerlandicikalender

Media

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

Inclusive Dutch: Between Norm and Variation

15 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 3 Reacties

➔ Lees meer
Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

Hoe je taal maakt en hoe taal je raakt

14 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek 2 Reacties

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d