“Wegens omstandigheden gesloten”, stond er op de winkeldeur. Door omstandigheden? Het bordje was een voorbeeld dat we woorden niet altijd gebruiken om zakelijke informatie over te dragen, want strikt genomen is de mededeling niet anders dan “Gesloten”. Je verwacht op woensdagmiddag dat de winkel open is; als dat niet het geval is, zal er iets zijn waardoor dit niet het geval is: omstandigheden.
De eigenaardige formulering is een onderwerp dat op internet af en toe de aandacht trekt van deze of gene taalgevoelige. Op de website Taalvoutjes, bijvoorbeeld, of anders wel op Reddit. Meestal komen mensen dan helaas niet veel verder dan op te merken dan dat het inderdaad overbodig is. Maar er moet iets meer aan de hand zijn. Ik zeg wel dat “Gesloten” en “wetens omstandigheden gesloten” hetzelfde betekenen, maar we weten dat mensen geneigd zijn om als het even kan de kortst mogelijke formulering te kiezen. Waarom dan toch die omstandigheden erbij gehaald?
Onvoorziens
In de eerste plaats gebruik je geloof ik “wegens omstandigheden” eigenlijk alleen als die omstandigheden onvoorzien zijn. Het bordje op de deur suggereert dat de winkelier ineens werd opgeschrikt door iets en daardoor op het laatste moment de winkel moest verlaten. Zodra de omstandigheden zijn verholpen, is de winkelier weer op zijn post. Je schrijft niet op dat je winkel “wegens omstandigheden gesloten” is als je op een vorig jaar reeds geplande drie maanden durende reis door de binnenlanden van Nieuw-Guinea bent. Ook al zijn dat natuurlijk strikt genomen omstandigheden.
Aan de wet van de kortste formulering wordt in die zin dus wel degelijk voldaan. “Wegens omstandigheden” is korter dan “wegens onvoorziene omstandigheden” en het betekent hetzelfde, bijvoorbeeld omdat het alleen bij iets onvoorziens zin heeft om dit te melden.
Omstandigheden
Er is nog een voordeel aan deze formulering: dat je als klant niet zo snel geneigd zult te zijn om de volgende dag aan de winkelier te vragen wat er nu eigenlijk aan de hand was. Als de winkelier dat had willen zeggen, had zij dat wel gedaan: “wegens buikgriep van onze hamster”, “wegens het prachtige weer”, “wegens algehele teleurstelling in onze clièntele”. Juist dat de winkelier dat allemaal niet heeft geschreven, maar wel een reden heeft gegeven (die omstandigheden) wordt je duidelijk gemaakt dat nadere informatie vermoedelijk niet zal worden verstrekt.
Ik geloof dat ik de retorische truc zelf ook weleens heb toegepast toen ik nog jong en onbetrouwbaar was. Er was een bijeenkomst waar ik eigenlijk naartoe zou gaan, maar ik had geen zin, en dus meldde ik dat ik “wegens omstandigheden” niet kon komen. Wat strikt genomen waar was, maar toch een heel andere indruk wekte dan de omstandigheden waarin ik mij daadwerkelijk bevond.
Naar mijn idee is ‘wegens omstandigheden gesloten’ wel degelijk iets anders dan gewoon ‘gesloten’: met ‘wegens omstandigheden’ geeft de winkelier aan gedwongen te zijn door een externe oorzaak, en niet op basis van een eigen gril of willekeur de winkel gesloten heeft. Het heeft voor mij inderdaad ook vooral de sociale functie dat het zegt ‘vraag niet verder’ of ‘ik wil er eigenlijk niet meer over kwijt’.
Ik ben het er geloof ik niet mee eens dat het per se een onvoorziene omstandigheid moet zijn. Vaak zijn omstandigheden sowieso onvoorzien, maar ik zie het vooral als het sociale signaal dat de winkelier niet in (persoonlijke) details wil treden, maar een beroep doet op het vertrouwen van de klant dat de sluiting niet lichtvaardig heeft plaatsgevonden (wat een frustratie van de goede verhoudingen zou zijn).
Je kunt je natuurlijk afvragen of dat gedwongen zijn door een externe oorzaak wel oprecht is, maar dan moet je al een maxime van Grice schenden om dat te denken.
Altijd aardig, zo’n beschouwing over wat er nu wel of niet bedoeld wordt met zo’n schijnbaar weinigzeggende uitdrukking. Intrigerend vind ik ook de niet meer zo vaak gebruikte uitdrukking “om mij/hem/haar/ons/hen moverende redenen”. Zou dat minder overtuigend zijn dan “wegens omstandigheden”?
Ik had tot nu toe altijd aangenomen dat “wegens omstandigheden” een conventioneel eufemisme voor “wegens een sterfgeval” was. Daarmee zou (in mijn interpretatie) de winkelier niet alleen duidelijk maken dat de winkel niet lichtvaardig is gesloten, maar ook dat de klanten weten dat hun vaste winkelier na de opening nog in de rouw is. Dat ie niet in details zou _willen_ treden, is niet mijn interpretatie, eerder dat dat niet nodig is, omdat de klanten de conventie wel kennen. Maar nu ik het bovenstaande lees, ga ik twijfelen of mijn interpretatie wel juist is.
Volgens mij heeft ‘wegens familieomstandigheden’ wel die interpretatie, maar naakte omstandigheden niet.
Ik ben wat verbaasd door het begin van dit stuk – maar hou me ten goede als ik een verkeerde vergelijkling trek. Op 16 januari toont Marc van Oostendorp aan dat er met het woord ‘letterlijk’ in de zin “Hij gooit het letterlijk over een andere boeg” (https://neerlandistiek.nl/2025/01/de-over-taalfouten-klagende-lezer-heeft-altijd-gelijk) niets mis is (ik sluit me daar helemaal bij aan, niet alleen omdat er volgens mij inderdaad niets mis mee is, maar vooral omdat het strookt met de feiten). Maar als je het woord ‘letterlijk’ weg zou halen, verandert aan de betekenis niet zo veel. ‘Letterlijk’ versterkt de medeling echter wel en heeft dus een functie. Waarom zou ‘wegens omstandigheden’ in “Wegens omstandigheden gesloten” dan overbodig zijn? Dat moet dan toch ook een functie hebben?
Het harde feit is: de winkel is gesloten. Maar, aangenomen dat die van 9.00–17.00 uur geopend is, het maakt dan wel uit wanneer je het bordje ophangt. Na vijven heeft dan niet zoveel zin: de winkel is dan sowieso gesloten. De winkelier zal het bordje in eerste instantie ophangen voor het moment dat de winkel normaal gesproken open is. Overigens kan het zelfs toch zinvol zijn om het na sluitingstijd op te hangen. Je maakt ‘s avonds een wandelingetje en ziet het bordje op de deur. Natuurlijk is de winkel dan gesloten, het is na sluitingstijd immers, maar toch vermoed je dat ook de volgende dag de winkel niet open is. Is dat wel zo, dan volstaat alleen de mededeling ‘gesloten’.
Ik voelde eerst wel wat mee met Henk Wolf: in eerste instantie zou ik ook denken aan een sterfgeval, maar Marc van Oostendorp heeft wel gelijk met zijn reactie. Het zou ook om een plotseling faillissement kunnen gaan, of gewoon ziekte van personeel of wat dat ook.
Dat Peter-Arno Coppen ‘onvoorziene omstandigheid’ afwijst, snap ik wel maar het probleem is dat je dan weer dat ‘onvoorziene omstandigheid’ gaat interpreteren: wat is precies ‘onvoorzien’? Zijn eerdere opmerking had volstaan: “Naar mijn idee is ‘wegens omstandigheden gesloten’ wel degelijk iets anders dan gewoon ‘gesloten’: met ‘wegens omstandigheden’ geeft de winkelier aan gedwongen te zijn door een externe oorzaak, en niet op basis van een eigen gril of willekeur de winkel gesloten heeft.” Dat is volgens mij de kern, al kun je nog twisten over die ‘eigen gril’ – wie weet had de winkelier stiekem zin in een vrije dag, wat met dit weer best voorstelbaar is. Maar dat is dan wel een externe oorzaak.
Hoe zou je dan omschrijven dat je gesloten bent omdat je naar de crematie van een familielid gaat, zonder dat je dit aan iedereen wil mededelen (om vragen/medeleven/onprettige reacties) te voorkomen.