“Taal kan iets doen met je moraal”

Psycholinguïst Susanne Brouwer over wat taal doet met ons geweten

Wat gebeurt er met je wanneer je hoort: “Als je deze man van de brug duwt, red je vijf anderen”? De meeste mensen voelen weerstand. Maar wat als je het dilemma in het Engels hoort? Dan verschuift de balans. “Mensen kiezen in hun tweede taal vaker voor de rationele optie: vijf redden ten koste van één,” vertelt psycholinguïst Susanne Brouwer (Radboud Universiteit Nijmegen). Zij onderzoekt hoe het spreken van een vreemde taal invloed heeft op morele keuzes, en hoe oogbewegingen ons iets vertellen wat we zelf niet eens weten.

Het grootste deel van de tijd is Brouwer te vinden op de zesde verdieping van het Erasmusgebouw, het hoogste bouwwerk van Nijmegen. Ze voelt zich thuis in de stad waar ze dagelijks op uitkijkt. “Ik werk hier nu al bijna tien jaar, iets wat ik van tevoren nooit had verwacht,” vertelt ze. Dat ze hier al lange tijd zit, is ook te zien aan haar kantoor. Er hangen onderzoeksposters aan de muren, de gebruikte theeglazen staan op tafel en op het bureau staat een goed gevulde pot met snoep.

In haar recente artikel onderzoekt Brouwer met behulp van eye-tracking hoe meertaligheid ons moreel beoordelingsvermogen beïnvloedt. De uitkomsten wijzen op iets opmerkelijks: wie in een vreemde taal denkt, lijkt rationeler én kijkt ook anders.

Het vreemde taaleffect verklaard
Het vreemde taaleffect is het idee dat mensen minder emotioneel reageren wanneer ze in hun tweede taal denken of spreken en daardoor rationelere beslissingen nemen. Brouwer wilde weten of dit ook voor Nederlandstalige sprekers gold. En wat zie je als je niet alleen vraagt wat mensen beslissen, maar ook kan zien hoe ze beslissen?

Er zijn drie verklaringen voor het vreemde taaleffect: minder emotionele lading, meer cognitieve belasting en een grotere mentale afstand. Deze factoren zijn moeilijk afzonderlijk te testen, maar samen verschuiven ze duidelijk onze morele afweging.

Morele dilemma’s op het spoor?
Om het vreemde taaleffect te testen, krijgen deelnemers klassieke morele dilemma’s voorgelegd, afkomstig uit de morele psychologie. Het bekendste is het voetbrug-dilemma: stel je voor dat je op een brug staat, boven een spoor waar vijf mensen vastgebonden liggen. Een trein komt eraan. De enige manier om die vijf mensen te redden is door een zware man, die naast je staat, van de brug te duwen. Hij zal op het spoor vallen en de trein tegenhouden, maar daarbij sterven. Duw je hem?

Het tweede dilemma heet het switch-dilemma. Hier sta je bij een wissel. Ook hier rijdt een trein richting vijf mensen op het spoor. Je kunt de trein omleiden naar een ander spoor, waar slechts één persoon ligt. Door de wissel over te halen, red je vijf levens, maar offer je er één.

Brouwer legt uit dat de gekozen dilemma’s bewust extreem zijn: ze moeten echt emotioneel zijn en gaan over leven en dood. Bij dilemma’s die dichter bij de dagelijkse praktijk liggen, waarbij je niet in zulke drastische scenario’s belandt, is het vreemde taaleffect namelijk veel kleiner.

Kijken naar geweten
Een van de opvallendste keuzes in het onderzoek is de toepassing van eye-tracking. Daarbij wordt met behulp van infraroodscans nauwkeurig gemeten waar iemand naar kijkt. Hiermee krijg je toegang tot onbewuste denkprocessen, nog voordat een beslissing bewust wordt gemaakt. “Dat was in die tijd, toen ik begon in 2006, in de psycholinguïstiek heel erg nieuw. En toen raakte ik helemaal verliefd,” vertelt Brouwer lachend.

“Je ziet daardoor waar iemand naar kijkt tijdens het nemen van een beslissing, zonder dat die persoon zich daarvan bewust is.” Brouwer gebruikte het visual word paradigm, waarbij mensen plaatjes zien, bijvoorbeeld van het slachtoffer en van de vijf mensen op het spoor, en het dilemma horen in het Nederlands of het Engels. Tegelijkertijd worden hun oogbewegingen gevolgd.

Wat blijkt? “In de moedertaal mijden mensen het slachtoffer dat ze veroorzaken. In een vreemde taal blijven ze hier juist langer naar kijken.” Dit verschil kan komen door een schuldgevoel. “Die schuld voel je meer in je moedertaal, omdat je emoties daar veel meer toenemen dan in een vreemde taal.”

Taal als politieke factor
De impact van taal reikt verder dan het lab. In beleidsorganen zoals de Europese Unie is Engels vaak de voertaal. Maar veel besluitvormers spreken het niet als moedertaal. “Macron bijvoorbeeld, of Zelensky, die spreken Engels als tweede taal. En dan komt de vraag: beïnvloedt dat hun oordeelsvermogen in morele of diplomatieke kwesties?

Brouwer verwijst naar een ontmoeting tussen Trump en Zelensky, waarin de taalkeuze en toon opvielen. “Trump spreekt volledig in zijn moedertaal, emotioneel en uitgesproken. Zelensky spreekt in zijn tweede taal, wat hem misschien iets rationeler maakt.”

Hoe zou het wereldtoneel er uitzien als meer gesprekken in een andere taal gevoerd werden? “Misschien moet Trump eens een beetje Spaans gaan leren.” Zou het rationelere besluitvorming bevorderen?

Deze invloed is ook zichtbaar bij de Nederlandse overheid. “Denk maar aan de coronacrisis. Het besluit om mondkapjes verplicht te stellen werd gebracht als een rationele maatregel, maar het was ook een morele keuze. Kies je voor de vrijheid van het individu, of voor het beschermen van de groep?” De uitkomsten van deze beslissingen kunnen veranderen wanneer de keuzes in een tweede taal worden gemaakt.

Morele keuzes in uniform
Brouwer ontwikkelt een onderzoeksvoorstel om het vreemde taaleffect te testen bij politiemensen, die in stressvolle situaties soms ook nog moeten schakelen tussen talen.
Ze wil de agenten dan situaties voorleggen die zij tegen kunnen komen op straat. Trek je je pistool of doe je dat niet?

De aanvraag werd afgewezen, maar het idee leeft voort. “Bewustwording van taalkeuze is cruciaal, zeker als je voor je beroep ethische keuzes moet maken.”

Buiten de taal: accenten en ruis
Het effect reikt verder dan taal alleen. In vervolgonderzoek kijkt Brouwer naar accenten en achtergrondgeluid. “Ik heb bijvoorbeeld verhalen laten voorlezen door mensen met een buitenlands accent. Dan zie je het vreemde taaleffect, en ook dat beïnvloedt het oordeel.”

En dan is er nog het moral noise effect. “Wanneer deelnemers een verhaal horen terwijl er iemand op de achtergrond smakt of praat, kiezen ze vaker voor de rationele oplossing. Die ruis leidt tot meer afstand, net als een vreemde taal.”

Met het testen van deze situaties probeert Brouwer het effect uit te breiden naar alle communicatieve omstandigheden, om zo de keuzes van mensen te verklaren. “Dat wanneer Rutte zijn broodje aan het eten is tijdens de lunch en hij heeft een gesprekspartner die heel erg smakt, misschien verandert zijn reactie daardoor.”

Tussen gevoel en verstand
Het onderzoek heeft Brouwer geleerd dat emotionele en rationele processen altijd samenkomen, zelfs in het dagelijks leven. Die twee kanten van beslissingen zijn volgens haar nooit volledig te scheiden.

Ze merkte dit bijvoorbeeld bij de aankoop van haar nieuwe huis. “Terwijl ik keuzes maakte, vroeg ik me steeds af: is dit een gevoelskeuze of een rationele beslissing? Uiteindelijk denk ik dat het altijd een combinatie van beide is.”

De brug voorbij
Hoewel het vreemde taaleffect haar een hoop heeft geleerd, is Brouwer toe aan iets nieuws. “Ik begin een beetje op een kantelpunt te komen dat ik de voetbrug niet meer uit kan staan.”

Maar nieuwe plannen liggen klaar: virtual reality, avatars en realistischere scenario’s. “Misschien dat niemand dan meer durft te duwen – zelfs niet in een vreemde taal. En verdwijnt daarmee het hele effect.”

Susanne Brouwer is psycholinguïst en docent aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze doet onderzoek naar taalverwerking bij meertaligen, met bijzondere aandacht voor hoe taalkeuze ons denken en handelen beïnvloedt. Haar recente onderzoek richt zich op het zogeheten vreemde taaleffect bij morele besluitvorming.