Metaforen worden vaak gebruikt als wij bewust spelen met taal om bijvoorbeeld een mooi stukje proza te schrijven of om een effectieve advertentie te ontwikkelen. We zijn ons al bewust van het feit dat de metafoor een belangrijk stijlmiddel is sinds Aristoteles. Toch hoef je geen schrijver of reclamespecialist te zijn om dagelijks gebruik te maken van metaforen. In de jaren 80 beargumenteerden George Lakoff en Mark Johnson namelijk in hun baanbrekende boek Metaphors We Live By dat iedereen metaforen gebruikt in het dagelijkse taalgebruik. Als je je dat realiseert, heb je snel door dat metaforische taalgebruik inderdaad overal te vinden is. Sterker nog: ze zijn niet alleen aanwezig in ons leven, ze beïnvloeden het.
Lakoff en Johnson tonen dat metaforisch taalgebruik het resultaat is van conceptuele metaforen die in ons hoofd aanwezig zijn. We komen namelijk veel abstracte concepten tegen, zoals affectie of discussies, die erg lastig zijn om grip op te krijgen. Door dit soort concepten te vergelijken met concretere concepten maken we dit proces makkelijker voor onszelf. Zo wordt liefde vergeleken met warmte en discussies met oorlog in de conceptuele metaforen affectie is warmte en discussie is oorlog (conceptuele metaforen worden geschreven in small caps). Deze conceptuele metaforen zijn terug te vinden in veel verschillende voorbeelden; hier geef ik twee voorbeelden van affectie is warmte:
Rita en Daan kregen een warm afscheid van hun leerlingen. “Een afscheidsfeestje hadden we wel verwacht”, zegt Rita. “Maar toen we ’s morgens werden opgewacht door enkele collega’s en leerlingen, waren we toch wel heel aangenaam verrast. Op de speelplaats werden we onthaald door alle leerlingen die op het podium iets moois presenteerde. Het was hartverwarmend.” (Corpus Hedendaags Nederlands, Gazet van Antwerpen 28-06-2014).
Trudeau wilde ook een rol spelen als vredestichter in de bitter koude relatie tussen Oost en West, maar de Amerikanen namen hem dit niet in dank af. (Corpus Hedendaags Nederlands, Algemeen Dagblad 30-09-2000).
Deze metaforen beïnvloeden hoe we wereld zien: door bijvoorbeeld argumenten onverdedigbaar te noemen of te zeggen dat iemands punten aangevallen worden, presenteren we een beeld van discussies waarin twee partijen inherent tegen over elkaar staan. Onze uitdrukkingen die het gevolg zijn van conceptuele metaforen hebben dus een effect op ons wereldbeeld.
Uitdrukkingen die een voorbeeld zijn van dit soort metaforen kunnen ook geleend worden uit andere talen. Het zelfstandig naamwoord kickstart is bijvoorbeeld geleend uit het Engels en is een voorbeeld van de metafoor het leven is een tocht. De letterlijke betekenis van dit woord volgens Van Dale is: ‘het starten van een motor door op het pedaal te trappen’; de eerste attestatie hiervan is in 1914 in een advertentie voor motoren:
Het is niet verrassend dat dit woord in deze periode geleend werd, aangezien de auto en motor in de jaren 10 van de vorige eeuw steeds populairder werden. In 1994 werd dit woord echter voor de eerste keer in een andere betekenis gebruikt in het Nederlands:
De aangeboden wiskunde zit verstopt in spelletjes met dobbelstenen en kaarten. Na een week vertrekt het mobiele klaslokaal naar een volgende lokatie. De bedoeling is dat deze ‘kick-start’, waaraan voor de deelnemers geen kosten zijn verbonden, ook tot wiskundeclubs zal leiden. (Corpus Hedendaags Nederlands, NRC Handelsblad 09-1994)
Hier heeft kickstart de andere betekenis die Van Dale opmerkt: ‘handeling om een ontwikkeling of verandering in gang te zetten, iets van de grond te tillen’. Het einddoel van de organisators van dit lokaal is om meer enthousiasme voor het vak te creëren. Door rond te gaan met een mobiel lokaal en wiskunde in spelvorm aan te bieden hopen zij “de tocht” naar dit doel sneller te voltooien.
Een metafoor kan ook sterven door zijn letterlijke betekenis te verliezen. Er is dan voor (de meeste) sprekers geen conceptuele link meer die geactiveerd wordt bij het gebruik van deze term, omdat zonder letterlijke betekenis de conceptuele metafoor niet meer transparant is. Zo zal het leenwoord attaque ‘medische aanval’ voor weinig sprekers de conceptuele metafoor ziek zijn is een gewelddadige aanval van een ziekte activeren, omdat wij attaque nauwelijks meer gebruiken in de betekenis ‘aanval’.
”Is het erg, dokter?” vroeg ik. ”Een lichte attaque,” antwoordde hij, ”komt wel weer in orde” (Woordenboek der Nederlandse Taal, s.v. attaque, 1946)
Ongeveer 30.000 mensen – oud én jong – in ons land krijgen jaarlijks een Cerebro Vasculair Accident (CVA), ook wel beroerte of attaque genoemd, met als gevolg functieverlies (Corpus Hedendaags Nederlands, Algemeen Dagblad 09-06-1994)
Hij stierf in het harnas: tijdens een werfbezoek werd hij door een hartaanval getroffen. “Als hij die attaque niet had gekregen, dan tekende en berekende hij nog jarenlang voort. (Corpus Hedendaags Nederlands, Gazet van Antwerpen 17-08-2023)
De letterlijke betekenis was wel geleend in de zeventiende eeuw, zie de voorbeelden uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal hieronder, maar Van Dale labelt de betekenis nu als verouderd.
Wij hebben … noch een attacke gedaen op het casteel te H., waer wij in haer gesicht lande ontrent de 2 duysent man (Woordenboek der Nederlandse Taal, s.v. attaque, 1667)
Door de Practyk kan een Zeeman leeren, al krygt hy by een attaque een grondschoot gelyks water, wat hy dan ten eersten moet doen om het schielyk te herstellen (Woordenboek der Nederlandse Taal, s.v. attaque, 1769)
De attaque geschiedde meestentijds in colonne (Woordenboek der Nederlandse Taal, s.v. attaque, 1878)
In het Frans is de letterlijke betekenis niet verouderd. Het woordenboek Le Robert geeft meerdere voorbeelden van attaque ‘aanval’ in de eenentwintigste eeuw:
Combien de temps ces bases réussiront-elles à résister à de telles attaques? (Le Robert, s.v. attaque, 2017)
‘Hoe lang zullen deze militaire bases dergelijke aanvallen kunnen weerhouden?’
Depuis 2014, les albinos sont victimes d’attaques atroces ayant pour but de les amputer et de récupérer leurs membres dans un but de commerce. (Le Robert, s.v. attaque, 2019)
‘Sinds 2014 zijn albino’s slachtoffers van afschuwelijke aanvallen die als doel hebben hun ledematen te amputeren en die te gebruiken voor commerciële doeleinden.’
De figuurlijke betekenis ‘medische aanval’ is ook aanwezig in het Frans, zie het voorbeeld hieronder.
Ils sont également prescrits dans des troubles anxieux : attaques de panique, anxiété généralisée, troubles obsessionnels, phobies sociales. (Le Robert, s.v. attaque, 2021)
‘Ze worden ook voorgeschreven bij angststoornissen: paniekaanvallen, gegeneraliseerde angststoornis, obsessieve stoornissen en sociale fobieën.’
Dit betekent dat de conceptuele metafoor ziek zijn is een gewelddadige aanval van een ziekte transparant en dus actief is in attaque voor sprekers van het Frans.
Het verloren gaan van de connectie met een conceptuele metafoor gebeurt opvallend vaak bij leenwoorden. Kathryn Allan denkt dat dit komt doordat de letterlijke, en vaak concretere, betekenis een grotere kans heeft om al een term te hebben in de taal die leent. Een geleende term is dus niet nodig in de letterlijke zin, maar wel in de figuurlijke, en daardoor over het algemeen abstractere, betekenis. Sprekers van het Nederlands hebben bijvoorbeeld hacken ‘het kraken van de beveiliging van technische systemen of computers’ geleend in 1985. Het Oxford English Dictionary geeft voor to hack ook letterlijke betekenissen, namelijk ‘slaan, kappen, snijden’:
They hacked off the plant’s huge crowns, then, digging a cooking pit in the rocky soil, roasted them. (s.v. to hack, v1 1974)
He was slashing and hacking wildly, and she smiled as she blocked the blows with ease. (s.v. to hack, v1 2011)
Aan deze betekenissen heeft het Nederlands echter geen behoefte, want andere werkwoorden, zoals het uit het Germaans geërfde werkwoord hakken, hadden deze betekenissen al. Hacken is daarom alleen in de figuurlijke betekenis geïntroduceerd in het Nederlands.
Metaforen spelen een belangrijke rol in ons leven, want ze beïnvloeden hoe we de wereld zien en begrijpen. Metaforen zijn overal: ze zitten in ons hoofd, in geërfde woorden en in geleende termen. Zelfs woorden die op dit moment niet meer metaforisch zijn, kunnen dat vroeger wel zijn geweest. Oftewel, metaforen zijn niet figuurlijk overal, maar letterlijk.
Dit artikel is geschreven als onderdeel van een stage die gefinancierd is door het North West Consortium Doctoral Training Partnership, deel van het Arts and Humanities Research Council.
Er is bijna geen fatsoenlijke zin te bouwen zonder metafoor :))
“Het zelfstandig naamwoord kickstart is bijvoorbeeld geleend uit het Engels en is een voorbeeld van de metafoor het leven is een tocht.”
Mij ontgaat de boodschap van deze zin, ook als ik aanneem dat bedoeld is dat HET LEVEN IS EEN TOCHT de veronderstelde onderliggende conceptuele metafoor is van ‘kickstart’. Betekent ‘kickstart’ niet: snel begin (zonder figuurlijk gezwengel)?
Overigens dacht ik dat het bestaan van conceptuele metaforen hooguit een (handige) theorie is, niet een (aangetoonde) realiteit.
Metaforen, ik lust er wel pap van.