• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Artikelen
  • Media
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Ostension: over het al dan niet bewust naspelen van volksverhalen

23 februari 2022 door Kees Visser Reageer

Hoe groot kan de impact van een verhaal zijn dat alleen mondeling wordt doorgegeven? Voor de master Neerlandistiek volgde ik de cursus Volksverhalen & vertelcultuur waar – je raadt het al – vertellingen centraal staan. Hoewel je in eerste instantie anders zou verwachten, zijn volksverhalen nog steeds erg populair. Het volksverhaal is eigenlijk een brede verzamelterm: niet alleen de verwachte legenden, sprookjes en traditionele sagen, maar ook moderne broodjeaapverhalen, raadsels en moppen schuilen onder dezelfde paraplu. In de loop der jaren zijn onze voorkeuren flink verschoven. De traditionele epiek is uit, horror en humor is in. Dat is bijvoorbeeld te merken aan de bruisende hybride vertelcultuur vandaag de dag. Die speelt zich deels af in real life en deels op het internet (denk hierbij aan: complottheorieën, urban legends en memes). Over deze overlap, dit stukje intermedialiteit, valt nog genoeg te vertellen, maar voor nu wil ik mijn pijlen richten op een effect van volksverhalen: de narratieve reproductie oftewel ostension.

Broodjeaapverhaal

Alle types volksverhalen zijn weer onder te brengen in twee categorieën, de volksfantasie en het volksgeloof. Onder de noemer volksfantasie scharen we moppen, raadsels en sprookjes. We weten allemaal dondersgoed dat dit vertelde fictie is. Daartegenover staat het volksgeloof (legenden, sagen en nu vooral broodjeaapverhalen), dit is het schijnbare-non-fictiebroertje van de volksfantasie. Het betreft verhalen die worden verteld alsof ze waargebeurd zijn, maar oorspronkelijk net zo goed uit de dikke duim gezogen zijn als Roodkapje of die ene man die bij de dokter komt. Doordat deze laatste verhalen als ‘echt waar’ worden verteld heeft dat als gevolg dat ze ook onterecht als waarheid worden aangenomen door een (goedgelovig) deel van de bevolking. In de meeste gevallen worden ze door doorvertellers als waarheid verkondigd, omdat deze er zelf ook rotsvast in geloven. Legenden en traditionele sagen worden zoals gezegd (bijna) niet meer verteld, maar het broodje aap (ook bekend als o.a. stadssage, urban legend, FOAFtale) is behoorlijk in zwang geraakt. Het centrale thema hiervan zijn meestal de angsten, zorgen en vooroordelen van mensen, vormgegeven in sterke verhalen die toch zeker aannemelijk klinken. Aan de geloofwaardigheid draagt bij dat de broodjeaapverhalen vaak worden verteld alsof ze dicht bij je staan. Zo is een bekende openingsformule: “Ik hoorde dat een vriend van een vriend iemand kent die [x] is overkomen.” Het subtype van het broodjeaapverhaal dat met deze Inception-formule begint wordt ook wel een FOAFtale (Friend of a friend) genoemd en is natuurlijk een speling op het Engelse folktale.

Illustratie: Joske Piepers

Pinguïn in een rugzak

Uit mijn basisschooltijd herinner ik me zo’n opvallende FOAFtale. Op het schoolplein werd ergens in 2006/2007 geroddeld dat het gehandicapte broertje van een vriend van een vriend van een klasgenoot een pinguïn uit de dierentuin, Artis in dit geval, had ontvoerd in zijn rugzak. Tijdens mijn studententijd ben ik trouwens hilarisch veel studiegenoten tegengekomen die dezelfde verre vriend en diens broertje op een of andere manier moeten hebben gekend. Ook zij hebben gehoord over de pinguïn. Uit de dierentuin gegapt? Absoluut. In een rugzak gepropt? Jazeker. Het liefst uit Artis? Yes, ook dat nog. Misschien heb jij ooit hetzelfde verhaal of een variatie erop gehoord. Feit is dat zulke gesproken verzinsels snel en veel terrein winnen. Zo is het verhaal van de pinguïnnapper niet eens oorspronkelijk Nederlands maar Engels, het belandde in 2006 in Nederland. Volksverhalen verspreiden, muteren, worden afgestemd op hun omgeving (hallo Artis) en aangepast door de voorkeuren van hun doorvertellers. Het betreft bij de ontvoerde pinguïn an sich een onschadelijk en grappig broodjeaapverhaal.

Als zo’n verhaal aanzet tot een waarneembare stijging van ontvoerde pinguïns in het echte leven wordt het helaas minder onschuldig. Toch is het niet onwaarschijnlijk dat dit gebeurt: het blijkt zo te zijn – verrassend vind ik – dat verhalen vaker aansporen tot gebeurtenissen dan andersom. Wanneer verhalen de werkelijkheid beïnvloeden, spreken we van het verschijnsel ostension. Mensen laten zich in hun gedrag bewust of onbewust inspireren door de verhalen die ze kennen. Daardoor gaat de werkelijkheid de verhalen ‘naspelen’. Oftewel, er vindt narratieve reproductie plaats.

Trick-or-treat en de doodstraf

Een vrij luguber voorbeeld, en daarom zo opmerkelijk, is de casus van de Candy Man. In de Verenigde Staten deden in de tweede helft van de vorige eeuw hardnekkige broodjeaapverhalen de ronde dat met Halloween er door de ‘slechte mensen’ wel eens vergiftigd snoepappels aan kinderen werden uitgedeeld. Volgens volksverhaalonderzoekers als Linda Dégh blijft het tot 1974 slechts bij verhalen, totdat in Halloween van dat jaar Ronald O’Brien de daad bij het verhaal voegt. Om de levensverzekering van zijn kinderen op te strijken geeft hij zijn zoon, dochter en drie willekeurige anderen (want minder verdacht) vergiftigd snoep. Alleen zijn achtjarige zoontje Timothy eet het daadwerkelijk op en komt daarbij te overlijden. In navolging van deze urban legend, die eigenlijk waarschuwt voor zomaar snoep aannemen van vreemden, vermoordt de vader juist zijn eigen familielid.  De vader hoopt natuurlijk dat net als in de verhalen met de beschuldigende vinger naar de anonieme ‘slechte mensen’ wordt gewezen. Hij wordt echter vrij snel gepakt, het broodjeaapverhaal bleek helemaal geen toereikende dekmantel. Uiteindelijk wordt hij veroordeeld tot de doodstraf, door middel van dodelijke injectie. Door medegevangenen omgedoopt tot de Candy Man heeft Ronald een nogal roerig einde. Zo’n driehonderd mensen, waarvan de meeste jongelui, komen zijn laatste minuten gadeslaan (het vonnis werd dus met publiek voltrokken) en riepen daarbij meermaals “Trick-or-treat!”. Tegenstanders van de doodstraf, die kwamen demonstreren op het parkeerterrein van de gevangenis, werden bekogeld door ditzelfde publiek met, jawel, snoepgoed. Het echte leven is in dit geval veel vreemder dan fictie.

Ik vind het aannemelijk dat moderne broodjeaapverhalen, zoals de ontvoerde pinguïn en het vergiftigd snoep, eerder tot het verschijnsel ostension leiden dan alle andere types volksverhalen. Van zulke sterke verhalen, afkomstig uit de volksgeloofcategorie,  wordt immers door velen geloofd dat ze niet alleen goed mogelijk, maar ook aan de orde zijn. Ze spelen vaak in op onze angsten, zorgen en vooroordelen: thematiek die al gevoelig ligt, waardoor we ons makkelijk laten beïnvloeden en waarbij aannames snel worden gemaakt. Misschien worden zulke narratieven daarom eerder (bewust en onbewust) gereproduceerd door het menselijk gedrag. Hoe dan ook staat het vast dat door ostension het vertellen van volksverhalen impact heeft op onze werkelijkheid.

Kees Visser is masterstudent Neerlandistiek in Groningen

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Jong Tags: broodjeaapverhaal, letterkunde, ostension, vertelcultuur, volksverhalen

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Openingszin van de week

Het nieuws reisde snel, zoals dat soort nieuws doet.

De openingszin van Luister van Sascha Bronwasser weet in één klap de kern van het boek te vatten.

➔ Lees meer
  • Facebook
  • YouTube

Thema's

#taalkunde
Een koffietje doen
Taalverandering in Duckstad: van 1952 tot 2025
Een beest van een constructie
Maar goed, een blog over maar goed
Noe he’j ’t schoap an’t driet’n
#letterkunde
Klassiekers uit de klas!
Het nieuws reisde snel, zoals dat soort nieuws doet.
Deze kennismaking zal kort zijn.
Het poppenboek: een vergeten genre
Get ready with… Heile van Beersel
#recensie
In Het paradijs van slapen kleurt Joost Oomen de dood hoopvol
Yara’s Wedding: een voorstelling die je bijblijft.
Verlies, liefde en leegte: De mitsukoshi troostbaby company
Zee nu: Een dystopische roman over zeespiegelstijging
De zestiende eeuw plus vierhonderd jaar in het ijs: een atypische ecoroman
#taalbeheersing
Taalverandering in Duckstad: van 1952 tot 2025
Maar goed, een blog over maar goed
Hoe werkt een hondenfluitje?
Geert Milders?
‘Poepelwoefie’
#toekomstinterview
‘Bekijk tijdens je studie al wat er allemaal mogelijk is, wacht niet tot iets moet.’
‘Ik geloof er toch echt in, dat je iets moet kiezen waar je blij van wordt.’
‘Geniet van wat het vak je brengt. De neerlandistiek kan je naar zoveel plaatsen brengen, zowel letterlijk als figuurlijk.’
‘Mensen sturen berichten over kinderporno alsof ze flippo’s verzamelen’
‘Vertalen is de meest intensieve manier om met taal bezig te zijn’
#wijzijnneerlandici
Kwaliteit boven kwantiteit?
Literatuur, natuur, insecticiden en het internet
Jong Neerlandistiek in gesprek: studenten over de grens
#wijzijnneerlandici: Jacques Klöters
“Aan het begin van de studie sprak ik nog geen Nederlands. Na drie jaar schreef ik een scriptie in het Nederlands.”
#voordeklas
24 paar ogen, een glimlach en een gereedschapskist
De vlucht naar Engelse literatuur, waardevol of schadelijk?
Later word ik dokter! Of juf! Of allebei!
Literatuur voor alle leeftijden
De ezelsbruggetjes in ons grammaticaonderwijs; kunnen we zonder?

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d