Spreekwoord van de week • “Eén zwaluw maakt nog geen… lente!”

Je moet niet te optimistisch worden ten gevolge van een enkel gunstig feit

De (astronomische) lente is begonnen! Tijd voor een stralend zonnetje, fluitende vogeltjes en natuurlijk ook tijd voor een toepasselijk lentegerelateerd spreekwoord.
Maar is dit dan wel het juiste spreekwoord om hiervoor te gebruiken? Is het niet Eén zwaluw maakt nog geen zomer? Ja, daar heb je gelijk in. De variant met zomer is gebruikelijker in Nederland en zal je dus mogelijk bekender in de oren klinken. 

Het spreekwoord is al oud en ook typisch Europees. Het verwijst namelijk naar het natuurverschijnsel dat zwaluwen in warmere gebieden overwinteren en, als een van de eerste trekvogels, in het voorjaar weer terugkeren naar Europa.  Iets wat al sinds de oudheid als een teken van het begin van de zomer gezien wordt.

De wijze les uit het spreekwoord is afgeleid uit een van de vele fabels van de Griekse dichter Aesopus. Het verhaal gaat over een man die alles behalve de jas op zijn rug is verloren aan zijn gokgedrag. Maar dan ziet hij één zwaluw vliegen en trekt de conclusie dat het seizoen is omgeslagen en er enkel mooi weer aan zal komen. Daarom verkoopt hij zijn jas, zodat hij het geld kan gebruiken om een laatste gok te plaatsen om weer al zijn geld terug te krijgen. Maar hij wint niets, en het weer slaat om. De zwaluw vriest dood en de man wacht eenzelfde lot nu hij zijn jas niet langer heeft. De ene zwaluw maakte dus inderdaad geen zomer. 

Maar maken zwaluwen dan wel lente? Want waarom is er een variant van het spreekwoord met een ander seizoen? Volgens het Van Dale Spreekwoordenboek is Eén zwaluw maakt nog geen lente geen ornithologisch (vogelkundig) verantwoorde variant van het spreekwoord: de zwaluwen komen namelijk pas later in de lente terug in Europa. Er wordt dan ook genoemd dat het spreekwoord met zomer een letterlijke vertaling is van het Latijnse una hirundo non facit ver. 

Alleen… het Latijnse ver betekent lente, niet zomer. Zo letterlijk is die vertaling dan toch niet?
Mogelijk heeft dit te maken met het feit dat de uitspraak zo oud is dat hij vaak gebruikt (en vertaald) is. Waardoor de twee seizoenen, die toch ook wel echt dicht bij elkaar liggen, door elkaar heen gebruikt werden. Zo sprak Aristoteles (384 v.Chr. – 322 v.Chr.) in zijn Ethica Nicomachea: “Bovendien duurt het een heel leven lang om gelukkig te zijn; want één zwaluw maakt geen lente, noch één mooie dag; en evenzo maakt een dag of een korte periode van geluk een man niet buitengewoon gezegend en gelukkig.” En ook Erasmus (~1466 – 1536) sprak in zijn Adagia van zwaluwen die lente brengen: “Una hirundo non facit ver; Μία χελιδὼν ἔαρ οὐ ποιεῖ, Een enkele zwaluw maakt nog geen lente, wat betekent dat één dag niet genoeg is om deugd of onderwijs te verwerven.”
Bij de vertaling van deze impactvolle stukken is de zomer er toch ingeslopen. Een hele duidelijke reden is hier niet voor, maar het zou mogelijk te verklaren zijn op basis van de prettige overeenkomst in beginletter tussen zwaluw en zomer of de mogelijk poëtische voorkeur om het seizoen zomer te hanteren in sterk contrast met de winter.

Beide seizoenen verschijnen overigens ook in het spreekwoord in andere talen. Het Engelse One swallow does not a summer make is de dominante vorm, maar een variant met spring bestaat ook wel degelijk. Ook in het Spaans en Duits heeft de zomer de overhand: Una golondrina no hace verano en Eine Schwalbe macht noch keinen Sommer. Maar in het Frans en Italiaans is het dan juist weer de lente die de vogels al dan niet met zich meebrengen: Une hirondelle ne fait pas le printemps en Una rondine non fa primavera.
Als kers op de taart is er dan ook nog het feit dat er in Vlaanderen gebruik wordt gemaakt van de uitspraak Eén zwaluw maakt de lente niet. Dus binnen het Nederlandse taalgebied zijn er op basis van geografische locatie andere dominante vormen. 

En als je nog niet genoeg in de war bent met de variatie in seizoenen heb ik goed nieuws, er wordt daarnaast namelijk ook gevarieerd met gevogelte! Zo is er Eén bonte kraai maakt nog geen winter, dat eventueel gebruikt wordt als tegenstellende aanvulling op het originele spreekwoord, Eén ooievaar maakt nog geen zomer, en Eén spreeuw maakt nog geen lente.
Gelukkig verandert deze variatie in gevogelte niet veel aan de betekenis van het spreekwoord: welke vogel- of seizoensvariant je ook gebruikt, de algemene les blijft hetzelfde.
Maar je zou ze toch bijna zien gaan vliegen van al die mogelijkheden…