• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Logo

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Artikelen
  • Media
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

De wondere wereld van de opna-constructie

19 april 2022 door Joeri Vinke 6 Reacties

Beans of coffee? Of, coffee of beans? Coffee from beans???

Dat voorzetsels lastige wezens zijn bewijst de koffieautomaat van de Universiteit Utrecht al. Maar niet alleen voor machines zijn deze kleine woordjes moeilijk; bij talen die je niet compleet machtig bent is het ook vaak zo dat er grote twijfel bestaat over wanneer je nou welk voorzetsel gebruikt. Vaak bestaan er fijne nuances voor het gebruik en de betekenis van deze woorden – wat zijn de verschillen tussen naar, toe en heen? – soms lijken ze er willekeurig neergezet door de grammatica – wat is er van aan houden van?

Het is vrij bijzonder dat er in de taalkunde niet zoveel onderzoek gedaan wordt naar voorzetsels. Er bestaat immers een rijke variatie aan wat talen kunnen met deze elementen. Zo heeft het Nederlands zowel voorzetsels (om het huis) als achterzetsels (het huis om) als ook omzetsels (om het huis heen). Het Japans daarentegen heeft alleen achterzetsels. Hoe werken deze woordgroepen in het Nederlands? Als student taalwetenschap aan de Universiteit Utrecht deed ik een klein onderzoek naar een nog weinig onderzochte constructie van het Nederlands waar ik in deze blog over vertel.

De wondere wereld van de opna-constructie

De grote bijbel voor neerlandici en taalwetenschappers die geïnteresseerd zijn in de grammatica van het Nederlands is de achtdelige Syntax of Dutch. In het deel over voorzetsels en voorzetselwoordgroepen wordt echter al vrij vroeg één constructie benoemd die niet behandeld zal worden, en wel (1).

            (1) Ik heb het op een na mooiste boek gevonden.

Wat is er nu speciaal aan deze woordgroep? Het lijkt zo onopmerkelijk dat je gauw voorbij gaat aan de complexiteit. Met de uitdagende woorden van de Syntax of Dutch in m’n hoofd zag ik mijn kans schoon om eens dieper in de structuur van deze constructie te duiken.

In de regel hebben voorzetsels altijd iets met een locatie van doen, ze worden op de basisschool immers passend kast-woordjes genoemd: de ranja zit in de fles, je rent het toneel op, de vis zwemt om de dobber heen. Maar wat is er op of na aan de op een na beste zijn?

Misschien merkte je al een regelmatigheid aan de voorbeelden in de vorige alinea. Voorzetsels beschrijven vaak de locatie van een element (in de fles, uit de hoek, op de bank), achterzetsels geven vaak de beweging naar een plek weer (de fles in, de hoek uit, de bank op).

Maar hoe kunnen we deze generalisatie op op een na plaatsen? Er zijn twee voorzetsels: is het ene een voorzetsel en het andere een achterzetsel? Is het misschien wel één voorzetsel maar een dat de locatie omsluit (een omzetsel)? Zijn het wel allebei voorzetsels? In deze blog ga ik in op de laatste mogelijkheid en zal ik beargumenteren dat op niet als een puur voorzetsel gezien moet worden in deze constructie.

Wat nu, een niet echt voorzetsel? Talen hebben wel vaker grammaticale elementen die in sommige talen wel en in andere talen niet woorden hebben. Denk maar aan koppelwerkwoorden in het Russisch of definiete lidwoorden in het Zweeds. Op in de opna-constructieis exact zo’n soort element volgens mij.

Stel nou dat opna een omzetsel zou zijn (de constructie valt in de Algemene Nederlandse Spraakkunst in een opsomming van omzetsels te vinden), dan is het raar dat het deel dat binnen opna valt niet bevraagd kan worden, dit kan namelijk wel met normale omzetsels zoals je kunt zien in (2-5) (ongrammaticaliteit wordt aangegeven door een asterisk* voor de zin).

            (2) De kinderen schaatsten om het eiland heen.

            (3) Waar schaatsten de kinderen om waar heen?

            (4) Ik heb hem op een haar na gemist.

            (5) * Waar/wat heb ik hem op waar/wat na gemist?

Het verschijnen en verdwijnen van op

Als je de constructie vergelijkt met het Engels zou je misschien denken dat de speciale betekenis van opna, die meer met exclusie dan met locatie te maken heeft, misschien alleen mogelijk is als je meerdere elementen gebruikt:

            (6) That’s his best book except for the one he wrote last year.

Illustratie: Joske Piepers

            (7) Apart from meat, I eat everything.

Niets blijkt echter minder waar te zijn voor het Nederlands: op lijkt eigenlijk compleet overbodig te zijn (zoals Russische koppelwerkwoorden en Zweedse definiete lidwoorden), maar alleen in een ietwat andere structuur:

            (8) Na Rawie is hij de beste dichter.

(8) doet vermoeden dat in de opna-constructie het zwaarste gewicht, qua betekenis, door na gedragen wordt. Maar wat is op dan? Soms moet je een woordgroep verplaatsen om een woord tevoorschijn te toveren, denk maar aan vraagzinnen in het Engels: als je een zin zonder hulpwerkwoord bevraagt in het Engels verschijnt er ineens een hulpwerkwoord; het Engels kan niet een hoofdwerkwoord als persoonsvorm in een vraagzin hebben:

            (9) Ik at een koekje.

            (10) Wat at ik een koekje?

            (11) I ate a cookie.

            (12) *What ate I what?

            (13) What did I eat what.

In de generatieve grammatica wordt wel aangenomen dat verplaatsing in beginsel het makkelijkste is dat een grammaticaal systeem kan doen en dat variatie tussen de zinsstructuren die talen toestaan grotendeels bestaat uit begrenzingen op verplaatsing. Het lijkt erop dat er in de opna-constructie hetzelfde gebeurt als in Engelse vraagzinnen: de basis is een variant op na X, als nu X verplaatst naar een positie voor na verschijnt ineens op.

Dat deze op een functioneel element zonder echte betekenis is en alleen maar onder bepaalde omstandigheden verdwijnt, wordt nog eens bevestigd doordat het in een vrij specifieke situatie ook weer kan verdwijnen. Voor een bijvoeglijk naamwoord in de overtreffende trap kun je op weglaten.

            (14) Dat is het (op) een na mooiste boek.

Op als puur grammaticaal element

Dat er niks op aan deze constructie is, is dan verklaard, maar ook dat het niet een echt omzetsel is. Bij omzetsels zijn immers vaak beide delen informatief: het voorste deel geeft een locatie weer en het achterste deel geeft een beweging aan:

            (15) De hond liep om het huis heen.

            (16) De beker viel van de tafel af.

(15) en (16) staan in schril contrast met alle voorbeelden die je kunt bedenken van de opna-constructie. Na (8) en alle voorbeelden waarin de opna-constructie zich onderscheidt van omzetsels lijkt het duidelijk dat op vrijwel geen betekenis meedraagt en een puur grammaticaal element is.

Zo leert een, vrij korte, blik op een vrij triviaal en vaak gehoorde constructie al gauw dat er onder de motorkap van de grammatica bijzonder veel gaande is. Verder valt te zien dat er in de wereld van voorzetsels nog erg veel spannende constructies zijn die voor de grammatici onder ons veel ontleed- en puzzelplezier vormen. Zijn er wellicht meerdere van dit soort puur functionele voorzetsels? En hoe kan het dat op als de opna-constructie voor een overtreffende trap staat ineens weer kan verdwijnen? Dit soort puzzels is het dagelijks brood voor mensen die zich bezighouden met zinsstructuur: het voer voor grammatici. 

Joeri Vinke is student Taalwetenschap aan de Universiteit Utrecht

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Jong Tags: taalkunde

Lees Interacties

Reacties

  1. Ina+Schermer-Vermeer zegt

    20 april 2022 om 15:23

    De opna-constructie heeft ook nog de eigenschap dat die een ‘bijna’-achtige connotatie heeft: “ik heb het op een na mooiste boek gevonden” is prima, maar “Ik heb het op twintig na mooiste boek gevonden” niet. Het aantal dat tussen ‘op’ en ‘na’ komt, mag niet te groot zijn (je zegt ook niet “Hij is na Rawie, Vestdijk, Hermans, Couperus, Bordewijk etc. de beste schrijver”, tenzij je ironisch wilt zijn). De strekking van “op X na de beste” is: ‘bijna de beste’. Dat blijkt ook uit het idiomatische “Het is op een haar na gepiept/gelukt/afgerond”. Dat is niet te herleiden tot ‘na een haar’, maar heeft wel de betekenis ‘Het is bijna gepiept/gelukt/afgerond’.
    Verwant lijkt mij de ‘opaf’-constructie “Het is op de dag/kop af twee jaar geleden dat…”, waarin ‘op’ ook een grammaticaal element lijkt. Hier geen ‘bijna’- connotatie, maar juist de betekenis ‘precies’: het is precies twee jaar geleden dat… Verschil met op-na is dat op-af ook een locationele gebruikswijze heeft: Hij stormde op de agent af. Afleiding via een prepositie is ook moeilijker: ?(van)af de dag => op de dag af.

    Beantwoorden
    • Joeri Vinke zegt

      21 april 2022 om 08:43

      In ongemarkeerd taalgebruik lijkt me die bijna-connotatie inderdaad de meest gebruikelijke betekenis. Dank ook dat u me op ‘op x af’ wijst. Die had ik nog niet meegenomen in mijn onderzoekingen.

      Mijn eerste intuïtie zou zijn om ‘op de kop af’ en ‘op het huis af’ als twee, onderliggend, verschillende constructies te analyseren. Om bij de test uit het stukje hierboven te blijven, de laatste daarvan kan bevraagd worden, maar de eerste niet:

      (a) Waar liep Marie op af?

      (b)*waar op af was Jan op tijd op het station?

      Of dit betekent dat ‘op de kop af’ constructies dezelfde interne structuur hebben als ‘op een na’ is natuurlijk vers twee… Ze delen in ieder geval één interessante eigenschap!

      Hoe het dan kan dat hier een complex voorzetsel een, voor voorzetsels, gemarkeerde betekenis heeft en tegelijkertijd een zusje heeft dat er exact hetzelfde uitziet, en niet een gemarkeerde betekenis heeft, is dan natuurlijk een extra interessante vraag.

      Het lijkt er op dat we niet kunnen generaliseren vanuit de opna-constructie, het Algemeen Nederlands Woordenboek zegt dat in België de uitdrukking ‘op de kop af’ synoniem is aan ‘op de kop’. Er van uitgaande dat ze niet hetzelfde kunnen bij de opna-constructie lijkt het daarmee, op het eerste gezicht, dat ze meer betekeniswaarde hechten aan ‘op’ in deze constructie.
      Veel interessants nog om uit te zoeken!

      Beantwoorden
  2. Arno. zegt

    20 april 2022 om 17:39

    Als ik er eens over doordenk, zijn er talloze (al of niet) vergelijkbare voorzetselproblemen. In de voorbeelden die je noemt onder (15) en (16) kan het samengestelde omzetsel ook vervangen worden door een enkelvoudig voorzetsel: (15b) De hond liep om het huis; en (16b) De beker viel van de tafel. Bij (15b) twijfel ik gevoelsmatig lichtjes of de twee 15-zinnen precies hetzelfde zijn. Misschien moeten we dat er niet bij halen, maar met name in Vlaamse dialecten kan omheen ook in het geheel als voorzetsel dienen: (15c) De hond liep omheen het huis. De zin (16c) De beker viel vanaf de tafel lijkt me daarin net weer anders te beoordelen van (15c).

    ‘Op’ kan trouwens niet altijd zomaar weggelaten worden. ‘Na een haar’ is bepaald niet hetzelfde als ‘op een haar na’ en (beter voorbeeld) ‘op een minuut na’ ook niet als ‘na een minuut’. In die constructies is ‘op’ niet facultatief.

    Doordenkend op (16c) stuitte ik op de zinnen (17) Vanaf het begin was ik geïnteresseerd, en (17b) Van het begin af was ik geïnteresseerd, waar zich een derde zin bij opdringt: (17c) Van het begin af aan was ik geïnteresseerd. (17d) Vanaf het begin aan is weer uitgesloten!

    Het hoofdstuk Voorzetsels is nog lang niet volschreven, daar kunnen taalgeleerde de tanden nog wel een in zetten; en ook letterkundigen, want voor bijvoorbeeld dichters is het voorzetselgebruik een bron van speelsheid en experimenten. Het voorzetselgebruik van een Gerrit Achterberg is een aparte studie waard, om maar één dichter te noemen.

    Al lezend schoot er nog meer door mijn hoofd, maar dat ben ik alweer kwijt.

    Beantwoorden
    • Joeri Vinke zegt

      21 april 2022 om 09:14

      Vlaamse varianten zouden zeker ook interessant zijn!

      Over die omzetsels met enkelvoudige vormen wordt over het algemeen aangenomen dat het enkelvoudige voorzetsel een locatie uitdrukt en het omzetsel een meer bewegende/directionele betekenis heeft. Ik zou het interessant vinden om te horen of dat in het Vlaams ook zo is (zeker voor de vorm waar beide delen aan elkaar gekleefd zijn).

      ‘Van het begin af aan’ is inderdaad ook een mooie om op te schrijven voor verdere studie. Die doet me denken aan een uitdrukking waarin drie voorzetsels samenclusteren: ‘ergens van op aan kunnen’. Het interessante nu natuurlijk is dat deze twee uitdrukkingen alleen verschillen in af/op maar of dat puur toeval is of een hint voor een, min of meer, gedeelde structuur, kan ik nu nog niet overzien.

      Beantwoorden
  3. Peter-Arno Coppen zegt

    20 april 2022 om 21:49

    In je scriptie zul je ongetwijfeld ook de historische benadering hebben onderzocht, en overwogen dat ‘op twee na’ gevormd moet zijn uit iets als ‘op twee genaderd’, waarmee het in principe een oude adjectiefgroep zou kunnen zijn geweest, met ‘na’ als kern, en ‘op twee’ als een “normale” voorzetselgroep daarbij. Natuurlijk zegt dat niet alles over hoe het nu in onze grammatica zit, maar het verklaart enigszins waarom ‘na’ nog het meeste gewicht lijkt te hebben.

    Misschien heb je ook in het WNT gekeken. Onder ‘na’, betekenis II (‘na’ als bijwoord), optie 1f. staat de constructie op – na in drie varianten besproken. ‘Soms met andere voorzetsels’, staat er nog bij, maar zonder voorbeelden. De WNT-redacteur beschouwde ‘na’ dus als een bijwoord, en ‘op twee’ als een invulling van een (datief)complement.

    De hele constructie lijkt me overigens zeker bijwoordelijk, en qua betekenis zoals Ina Schermer-Vermeer opmerkt, approximatief, in de zin dat het een benadering aanduidt van wat het bepaalt. ‘Op een na beste’ is bijna het beste (‘bij na’ zal het oorspronkelijk zijn geweest). Ik denk ook vergelijkbaar met ‘om en nabij’.

    Beantwoorden
    • Joeri Vinke zegt

      21 april 2022 om 11:07

      Het lijkt me inderdaad goed mogelijk dat ‘na’ daarvan afgeleid is! Als de ‘oorspronkelijke’ voorzetselgroep echter op x is is het wel interessant dat het er dan op lijkt dat ergens in het historische proces ‘(ge)na(derd)’ het complement van ‘op’ “gestolen” heeft.

      Ik weet eigenlijk niet zo goed wat voor terminologie het WNT handhaaft. Ik ben immers voor het rechterlid van een omzetsel ook wel de term ‘voorzetselbijwoord’ tegengekomen. In dat geval zou het WNT de opna-constructie op dezelfde manier interpreteren als de ANS: als een ‘normale’ circumpositie.

      Beantwoorden

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Dialect van de week

Nar den buuet goan

“Nar den buuet goan” (naar de boot gaan) betekent in het Wichels “bevallen”. In Wichelen, het dorp waar de inzender van deze zin opgroeide, werd aan kinderen verteld dat baby’s werden afgehaald (ook “kuuepen” (kopen) genoemd) bij een van de vrachtschepen op de Schelde. Het Wichels is een overgangsdialect met opvallend veel dubbelvormen en diftongen. […]

➔ Lees meer
  • Facebook
  • YouTube

Thema's

#taalkunde
Maar goed, een blog over maar goed
Noe he’j ’t schoap an’t driet’n
Dao heb ich mien naas te hoêg vur sjtaôn
Er hangt een schoer in de lucht
Call: Ritme en rijm in Nederlandstalige gedichten en liederen 
#letterkunde
Bewonderenswaardig bewonderen
Call: Ritme en rijm in Nederlandstalige gedichten en liederen 
In Het paradijs van slapen kleurt Joost Oomen de dood hoopvol
Podcast: Leve(n) lezen met Jeroen Dera
Podcast: Leve(n) lezen met Ingmar Heytze
#recensie
In Het paradijs van slapen kleurt Joost Oomen de dood hoopvol
Yara’s Wedding: een voorstelling die je bijblijft.
Verlies, liefde en leegte: De mitsukoshi troostbaby company
Zee nu: Een dystopische roman over zeespiegelstijging
De zestiende eeuw plus vierhonderd jaar in het ijs: een atypische ecoroman
#taalbeheersing
Maar goed, een blog over maar goed
Hoe werkt een hondenfluitje?
Geert Milders?
‘Poepelwoefie’
Schrijfwedstrijd ‘Neologisme’
#toekomstinterview
‘Ik geloof er toch echt in, dat je iets moet kiezen waar je blij van wordt.’
‘Geniet van wat het vak je brengt. De neerlandistiek kan je naar zoveel plaatsen brengen, zowel letterlijk als figuurlijk.’
‘Mensen sturen berichten over kinderporno alsof ze flippo’s verzamelen’
‘Vertalen is de meest intensieve manier om met taal bezig te zijn’
‘Bedroevend weinig tijd voor het plezier in lezen’
#wijzijnneerlandici
Kwaliteit boven kwantiteit?
Literatuur, natuur, insecticiden en het internet
Jong Neerlandistiek in gesprek: studenten over de grens
#wijzijnneerlandici: Jacques Klöters
“Aan het begin van de studie sprak ik nog geen Nederlands. Na drie jaar schreef ik een scriptie in het Nederlands.”
#voordeklas
24 paar ogen, een glimlach en een gereedschapskist
De vlucht naar Engelse literatuur, waardevol of schadelijk?
Later word ik dokter! Of juf! Of allebei!
Literatuur voor alle leeftijden
De ezelsbruggetjes in ons grammaticaonderwijs; kunnen we zonder?

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
 

Reacties laden....
 

    %d